Güney Anadolu dağlarında yetişen bazı ağaç
türlerinden Dioscorides döneminden beri katran elde edilmektedir (1,2).
İstihsal bilhassa Toros dağlarının yaylalarında yapılmaktadır. Katran elde edilmesine yaylalarda karın erimesiyle başlanır ve tekrar kar yağıncaya kadar devam edilir (3).
Katran elde eden şahıslara “katrancı” ismi verilir. Katran elde edilmesi ile tanınmış bazı dağlara da ”Katran dağı” ismi verilmiştir.
Katran eldesi Osmanlı İmparatorluğu döneminde şimdikine göre daha yüksek idi. 1913 yıllarında yalnız Seyhan ve İçel vilâyetleri dahilinde elde edilen katran miktarı, yarısı sarı katran olmak üzere, 2830 kentali buluyordu (4,5).
Bugün elde edilen miktarın, eski yıllara göre çok düşük olmasının başlıca nedeni, katran elde etmenin ormanlarda yaptığı tahribat ve yangınlara sebep olması gibi nedenlerle katran elde etmenin Orman İdaresince sınırlandırılmış olmasıdır (6).
6831 sayılı Orman yasası’nın 18. maddesi uyarınca, katran ocağı yakılmasına ancak, orman sınırının 4 km uzaklıktaki, yerlerde müsaade edilmektedir.
Katran eldesi: Eskiden katran eldesi 80-150 kantar (7) kadar odun alacak büyüklükteki sabit fırınlarda yapılırdı. Kullanılan odunun reçine zenginliğine göre, elde edilen katran miktarı,, sedir odununda % 8-10, çam odunununda ise % 16 oranındadır (4, 5, 6). ‘
Bugün daha küçük ocaklar kullanılarak katran eldesi aşağıdaki yol ile yapılmaktadır (8). j
Toprak içinde 30-50 cm çapında ve 20-30 cm derinliğinde bir çukur açılır, çukurun içi çamur ile iyice sıvanır. Bu çukurun yanına daha küçük ve fakat daha derin bir çukur açihr ve bunun da içi çamur ile sıvanır. Bu iki çukur dip kısımdan bir boru ile birbirine bağlanır. Kırılmış çıralı kök ve gövde parçalan büyük çukura doldurulur ve üzeri
! -Gunther, R.T.: The greek herbal of Dioscorides 57, London and New York (1968).
3 -Yiğitoğlu, A.K.: Türkiye iktisadiyatında ormancılığın yeri ve ehemmiyeti 112, Ankara (1941). 4-Yiğitoğlu, A.K.: Aynı yayın. ^
6 -Huş, S.: Orman!anınızdan katran ve zift çıkarılması imkânîan-Orman ve Av 17 (6): 176 (1945).
7 – 1933 yılına kadar 44 okka olarak kabul edilen kantar, bu yıldan itibaren 100 kgr olan kental üzerinden hesaplanır.
8 -Akseki yaylalarında katran elde edilişi hakkında bize bügi veren, katran ve katran elde edilen ağaçlardan örnekler getiren
Beyşehir’li eczacı Reha Bitir’e tekrar teşekkür ederi
çamur ile sıvanır. Bu sırada küçük bîr yakrna deliği bırakılır. Sıvanan kısmın üzerine bir naylon parçası örtülür ve üzeri tekrar çamur ile sıvanır. Sıvama işi tamamlanınca, fırındaki odun parçaları, yakma deliğinden tutuşturulur. Odun parçalan yavaş yavaş yanar ve meydana gelen katran dipteki boru yardımıyla küçük çukur içinde toplanır.
Bu yol ile halen Toros dağlarında 3 cins bitkisel katran elde edilmektedir (1).
KARA KATRAN (Çam katranı, Kaim katran, Bise, Püse): Pinus brutia Ten. (Kızıl çam) veya P. nigra Arn. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe (Kara çam) türünün çıralı kök ve gövde parçalarının yakılması ile elde edilir.
Siyah renkli, bal kıvamında, özel ve kuvvetli kokulu, kaim bir sıvıdır.
Ciltte meydana gelen yaraların, hayvanlann (keçi, deve gibi) derilerindeki hastalıkların tedavisinde çok kullanılan bir katrandır. Arpa veya leblebi unu ile hap yapılarak dahilen mide hastalıklarına karşı da kullanılmaktadır.,