Etiket: Şifalı Bitki A

APTESBOZANOTU KABUĞU

Sarcopoterium spinosum (L.) Spach (Syn: Poterium spinosum L.) (Rosaceae) türünün kurutulmuş dal ve gövde kabuğudur. Bu tür 75 cm ve daha da yüksek bir boya erişebilen dikenli bir çalıdır. Türkiyenin Ege ve Akdeniz bölgelerinde çok yaygındır.

Kabuklarda bir saponin karışımı bulunur ve infusyon (%5) halinde şeker hastalığına karşı kullanılır (2, 3)

1  – Karamenderes, C. ve Zeybek, U.: Türkiye’de doğal yayılış gösteren bazı İnula L. türîeri üzerinde araştırmalar-XII. Bitkisel

İlaç Hammaddeleri Toplantısı, bildiri özetleri 66, Ankara (1998).

2 – Quisenberry, M. and Gjerstad, G.: Poterium spinosum, a potential cure for diabetes-Quart. J. Crude Drug Res. 7: 957

(1967).

3 – Steinmetz, E. R: Eine aufsehen-erregende Droge, Poterii spinosi coftex radicis, Neu Mittel gegen Diabetes-Quart. J. Crude

Drug Res. 4:582(1964).

Toprak üstü kısmı (Herba Poterii spinosi) ve kökleri (Radix Poterii spinosi) de aynı maksatlar için kullanılır.

Diğer isimler: Abdesbozanotu, Çakırdikeni, Gerendikeni.

AYIFINDIĞI TOHUMU

Styrax officinalis L. (Styracaceae) türünün olgun meyvalandır. Bu tür 2-5 m yükseklikte, kışın yapraklarını döken, küçük bir ağaççıktır (Resim: 82). Yapraklar kısa saplı, tam kenarlı, üst yüz yeşil, alt yüz sık tüylü ve beyazımtırak renkli. Çiçekler 3-6 tanesi bir arada, beyaz renkli ve hoş kokulu. Meyva 1.2-1.4 cm çapında, üzeri sık tüylü ve 1-2 tohumlu. Tohum 8-12 mm çapında, kürernsi şekilli, sert, parlak ve açık kahve renklidir. Bilhassa Batı ve Güney Anadolu bölgelerinde yetişmektedir (5).

Tohumlan % 40-45 arasında sabit yağ taşımaktadır.

Tohumlardan teşbih yapılır. Taşıdığı yağ nedeniyle izmir umanından dış ülkelere ihraç edilmektedir.

1  – Yazıcıoğîu, T.: Adanada yetişen Avokado meyvası ve bundan e!de olunan yağın vasıf ve konstantlan üzerinde bir araştırma

– Ankara Ünİv. Ziraat Fak. Yıll. 2: 292 (1952).

2 – Altınkurt, O. ve Sunal, R.: Avokado’nun farmakolojik etkileri hakkında ön çalışma – Akdeniz Üniv. Antalya Tıp Fsk. I (2):

197 (1984).

3 – Şarer, E. ve Kökdil, G.: Avakado uçucu yağı üzerinde farmakognozik araştırmalar-VIII. Bitkisel İlaç Hammeddeleri

Toplantısı, bildiri özetleri 6 (İstanbul 1989).

4 – Yazıcıoğîu, T.: Türkiyede nebati yağ zenginliği, Türkiyenin yağ tohum ve meyveleriyle nebati yağlan üzerinde tecrübi

araştırmalar – Ankara Y. Zir. Enst. Derg. 2: 680 (1945). .5- Siehe, W.: Styrax officinalis in Kleinasien-Mitt. Deut. Dendrol. Ges. 227(1922).

Diğer isimler: Çakıldak, Teşbih ağ., Tesbihlik, Yabanayvası.

ACIÇİĞDEM TOHUMU

Çolchicum autumnale L. (Liliaceae) türünün kurutulmuş olgun tohumlarıdır. Bu tür 10-30 cm yükseklikte, otsu ve yumrulu bir bitkidir. Çiçekler sonbaharda, yaprak ve meyvalar ise ilkbaharda meydana gelir. Çiçekler 6 parçalı, morumsu pembe renkli, erkek organlar 6 tane (Crocus cinsinden farkı), meyva 3 gözlü ve çok tohumlu bir kapsüldür. Avrupanın sulak çayırlarında bol olarak yetişir. Türkîyede bulunmamaktadır.

Dış görünüşü: 2-3 mm çapında, küre biçiminde, kırmızımtırak esmer renkli, sert, kokusuz ve acı lezzetli tanelerdir. :

Bileşim: Sabit yağ, şekerler, tanen ve alkaloitler (% 0.30-1.2) taşımaktadır. Alkaloitlerin tedavide kullanılanları kolşisin ve demekolsin’dir.

Etki ve kullanılışı: Tohumlar ve yumru (Bulbus Colchici) idrar arttırıcı, terletici, müshil ve romatizma ağrılarım dindirici (bilhassa gut hastalığında) etkilere sahiptir. Alkaloitlerin çok yüksek olan zehirliliği sebebiyle bu droglar dahilen ancak hekim kontrolü altında kullanılabilir.

Eskiden, halk arasında, romatizma ağrılarını dindirici olarak haricen kullanılırdı. Bir tutam acı çiğdem tohumu 2-3 diş sarımsak ile havanda iyice dövülür. Elde edilen sulu kısım bir tülbente emdirilir ve bu tülbent ağrıyan kısma sarılır. Bu pansuman her gün yenilenmelidir.

Halen İstanbul aktarlarında acıçiğdem tohumu

bulunmamaktadır.

Diğer isimler: Bitkinin Latince ismi olan Colchicum, “Coîchis” (Kolkhis) kelimesinden gelmektedir. Bu isim Doğu Karadeniz ile Güney Kafkasya arasındaki bölge (şimdiki Batum ile Poti havalisi)?nin eski ismidir. Bu bölgede C.speciosum Steven türü bol olarak yetişmektedir.

Bu bölge aynı zamanda efsanevî büyücü rahibe Medeia ile Pontus kralı Eupator Mithridates VTnın da vatanıdır/5

Medeia Kolkhis kralı Aietes’in kızı olup erkek kardeşi, kayınpederi ve çocuklarını öldürmekle meşhur bir büyücü kadındır. Vatanından kaçtıktan sonra bir müddet İstanbulda kaldığı, Tarabya’öa bir tıbbi bitkiler bahçesi kurarak halkı tedavi ettiği ve bölgenin de bu nedenle Tarabya (Grekçe Therapia  tedavi) ismini aldığı söylenmektedir

Eupator Mithridates VI ise Romalılar ile yaptığı savaşlar ve kendi ismini taşıyan bir panzehir (Antİdotum Mithridaticum) ile meşhurdur.

Toksikolojik etki: Colchicum türleri zehirli alkaloitler taşımaları (2), nedeniyle insanlar ve hayvanlar için tehlikelidir.

Memleketimizde Çiğdem (Crocus) yumruları çiğ, külde pişirilmiş veya yemek içine konulmuş (çiğdem pilavı) halinde çok kullanılmaktadır. Yanlışlıkla çiğdem yumrusu yerine acıçiğdem yumrusunun yenilmesi bazen çocuklarda tehlikeli zehirlenmelere sebep olmaktadır. Çiğdem yumrusunu Acıçiğdem yumrusundan ayırmak için gövdenin yumrudan çıkış yerine dikkat edilmelidir. Çiğdem türlerinde gövde yumrunun tam ortasından, acıçiğdem türlerinde ise yumrunun yan tarafından çıkar.

Türkiyede C.autumnale türünün bulunmamasına karşılık 25 kadar Colchicum türü memleketimizde yetişmektedir. Bunların ekserisi yumru ve to-humlarındaki alkaloit miktarı bakımından incelenmiş ve hepsinde de kolşisin bulunduğu gösterilmiştir (1-7).

C. baytopiorum C. H. Brickell: Çiçekleri morumsu pembe renkli, yapraklan genellikle 3 adet, dar, uzun ve açık yeşil renkli olan bir türdür. Antalya bölgesinde (Termessos, Kemer, Manavgat) çam ormanları altında yetişir.

Tohumlarında ortalama olarak % 0.068 kolşisin ve % 0.469 oranında demekolsin saptanmıştır (7). Demekolsih yönünden Türkiyede yetişen türlerin en zenginidir.

C. macrophyllum B. L. Burtt: Çiçekleri pembemsi mor, parke biçiminde lekeli (tessellat) olan bir türüdür. Yaprakları 30-35 cm uzunlukta, tüysüz,

sivri uçlu ve boyuna kuvvetli katlıdır. Güney Ege adaları (Girit, Rodos) ve Muğla bölgesinde (Bozbu-run, Datça) yetişir.

Tohumlarında % 0.016 oranında kolşisin bulua-duğu saptanmıştır (7). Kolşisin miktarının düşük olmasına karşılık, tohumlarının çok büyük olması nedeniyle, tohum verimi balonundan ilgi çekici bir türdür

C. speciosum Steven (Çomak, Katkgit, Vargit); Çiçekleri soluk veya koyu morumsu pembe renkli, periantın boğaz kısmı bazen beyaz ve amerleri turuncu – sarı renkli olan bir türdür (Resim:15). Yapraklarının genişliği (18-25 mm) ve küt uçlu, çiçeklerinin büyük (periant parçalarının boyu 2-3 cm) olması ile C. autumnale türünden ayrılır. Kuzeydoğu

Anadolu, Kafkasya ve Kuzey İranda yaygın bir fürdür.

Tohumlarında %0.2 oranında kolşisin bulunduğu saptanmıştır (7). Halen Kuzeydoğu Anadolu bölgesi dağlarında (bilhassa Zığana dağları) yetişen bitkilerden elde edilen tohumlar dış ülkelere satılmaktadır. Türkiyede tohumu toplanıp satışı yapılan yegâne türdür.

Diğer isimler: Likoser (Trabzon: Çaykara”),

C. turcicum Janka (Türk acıçiğdemi): Dış görünüş bakımından C.autumnale L. türüne çok yalandır. Trakya ve Marmara bölgesinde yetişir. Tohumlarında kolşisin (% 0.07) ve demekolsin (% 0.O7) bulunduğu gösterilmiştir (1)

C. variegatum L. (Güz Acıçiğdemi, Sürîncan): Çiçekleri belirgin bir biçimde parke gibi lekeli (tessellat), yaprakları grimsi yeşil renkli ve dalgalı olan bir türdür. Ege Adaları, Batı ve Güneybatı Anado-luda yaygındır. 

Anadolu kökenli tohumlarda % 0.15 oranında

1  – Gürgen, A. R.: Türkiye zehirli nebatlannm en ehemmiyetlileri üzerine kimyevi araştırmalar – Ankara Y. Zir. Enst.

Çalışmalar sayı 138. Ankara (1943).

2 – Baytop T.: Trakyada Colchicum cinsi – İstanbul Üniv. Ecz. Fak. Mecm. 12: 163 (1976).

3 – Baytop T. ve Özcöbek, C: Colchicum chalcedonicum, micranthum, szovitsii ve turcicum alkaloitleri üzerinde araştırmalar

– İstanbul Üniv. Ecz. Fak. Mecm. 6: 21 (1970).

4 – Baytop, T. ve Leep, H. J.: Türkiye için yeni iki Colchicum (Liliaceae) türü – İstanbul Üniv. Ecz. Fak. Mecm. 13: 29 (1977).

5  – Baytop, T, Sütlüpmar, N. and Phillipson. J.D.: Alkaloids from Colchicum turcicum – Planta Medica 39: 273 (1980).

6 – Orhon, B.: Colchicum bıvonae Guss. yumrulannm alkaloitleri üzerinde araştırmalar – İst. Üniv. Eczacılık doktora tezi,

İstanbul (1982).

7 – Sütlüpınar, N.: Türkiye’nin sonbaharda çiçek açan Colchicum türleri üzerinde araştırması sonucu kolşisin bulunduğu saptanmıştır (1).

Bu türün yumruları (Bulbus Colchici variegati) eski kitaplarda “Hermodactylus” ismi altında geçen drog olmalıdır (2). Memleketimizde çok yaygın olmasına karşılık tohumlarının toplanması ve satışı yapılmamaktadır.

ABANOZ ODUNU

Diospyros ebenum Koen. (Ebenceae) ve diğer Diospyros türlerinin dal ve gövde odunudur. Bu türler Hindistan ve Seylan’da yetişen büyük ağaçlardır.

Dış görünüş: Siyahımtrak renkli, çok sert, özel kokulu ve lezzetsiz bir odundur.

Bileşim; Rezin ve uçucu yağ taşımaktadır.

Etki ve kullanılış: Abanoz ağacından hazırlanan inrusyonlar (%5) haricen antiseptik (bilhassa göz hastalıklarında) ve yara iyi edici olarak kullanılmaktadır. Bu odun çok sert olması nedeniyle mobilya, kutu ve süs eşyası yapımında geniş bir oranda kullanılmaktadır.

D. lotus L, (Karahurma): 10-15 m yükseklikte, basit yapraklı, kırmızımtırak veya yeşilimtırak beyaz renkli çiçekli ve kışm yapraklarını döken bir ağaçtır, Meyvası 15 mm kadar çapta, sarımsı veya mavimsi siyah renkli, küremsi şekilli bir drupadır. Yenilebilir meyvası için bilhassa Kuzey Anadoluda (Artvin, Yusufeli) yetiştirilmektedir.

Meyva kurusu bilhassa Yusufeli (Artvin) bölgesinde elde edilir ve Doğu illerinde (Erzurum, Kars) şeker yerine (çayı tatlandırmak için) kullanılır (1).

Odunu (Lignum Guaiaci patavii) kan temizleyici olarak, deköksiyon (%2) halinde, kullanılır. Olgun meyvalan kurutulmuş halde veya reçel yapılarak’yenilir. Kabız etkilidir.

Diğer isimler: Hırnık (Kars), Hurma eriği, Yahudİhurması.

D.kaki L. (Trabzonhurması): 15 m kadar yükselebilen, meyvası parlak turuncu renkli olan ve kışm yapraklarını döken bir ağaçtır. Vatanı Çin ve Japonya olmakla beraber, meyvası için, bilhassa Kuzey

Anadoluda yetiştirilir.

Meyvalan tanen taşır ve bu nedenle de kabız bir etkiye sahiptir.

ANDIZ KATRANI

/. drupacea Lab. türünün dal ve gövde parçalarının yakılması ile elde edilen katrandır. Toros dağlarının dağ köylerinde (Akseki köyleri) elde edilmektedir.

Siyah renkli, şurup kıvammda, özel ve keskin kokulu bir sıvıdır.

Dahilen solunum ve idrar yollan hastalıklarına karşı tek basma veya çörekotu yağı ile karıştırılarak, hap halinde, alınır. Haricen hayvanlardaki deri hastalıklarına karşı kullanılır. Arı kovanlarında meydana gelen bazı mantar hastalıklarına karşı, yanmış bir tezek parçasına damlatılması, ile elde edilen duman, tütsü olarak kullanılır.

Kimyasal yapı bakımından Ardıç katranı (Pix Juniperi oxycedri)’na en yakın olan bir katrandır (4). Bu nedenle bu katran Ardıç katranı yerine kullanılabilir.

Türkiye’de elde edilen katranların en kıymetlisi-dir. 1983 yazında kilosunun fiyatı 8.000 lira civarında idi. Bkz. Katran.

1  – Zhukovsky. P.: Türkiyenitı ziraî bünyesi 537, İstanbul (1951).

2 – Luzina, B. L.: Türkıyenin yeni anason cinsi, Anizet-Zhukovsky, R: aynı yayın 538.

3  – Selik, M. ve Ziegler, H.: Der Zucker-, Eiweiss- und Vitamİngehait des Beerenzapfensaftes von Juniperus drupacea Labill.

(Andız pekmezi) -Qual. Plant. Mater. Veg. 17: 265 (1969).

4 – Baytop. T. ve Öztekin, A.: Türkiyede elde edilen bitkisel katran çeşitleri üzerinde araştımıalar-V. Bitkisel İlâç

Hammaddeleri Toplantısı tebliğleri, Ankara (1984).Andız ağacının kokusu hoş olduğundan, odunundan Güney Anadolu bölgesinde ağızlık ve sandık yapılmaktadır.