Çolchicum autumnale L. (Liliaceae) türünün kurutulmuş olgun tohumlarıdır. Bu tür 10-30 cm yükseklikte, otsu ve yumrulu bir bitkidir. Çiçekler sonbaharda, yaprak ve meyvalar ise ilkbaharda meydana gelir. Çiçekler 6 parçalı, morumsu pembe renkli, erkek organlar 6 tane (Crocus cinsinden farkı), meyva 3 gözlü ve çok tohumlu bir kapsüldür. Avrupanın sulak çayırlarında bol olarak yetişir. Türkîyede bulunmamaktadır.
Dış görünüşü: 2-3 mm çapında, küre biçiminde, kırmızımtırak esmer renkli, sert, kokusuz ve acı lezzetli tanelerdir. :
Bileşim: Sabit yağ, şekerler, tanen ve alkaloitler (% 0.30-1.2) taşımaktadır. Alkaloitlerin tedavide kullanılanları kolşisin ve demekolsin’dir.
Etki ve kullanılışı: Tohumlar ve yumru (Bulbus Colchici) idrar arttırıcı, terletici, müshil ve romatizma ağrılarım dindirici (bilhassa gut hastalığında) etkilere sahiptir. Alkaloitlerin çok yüksek olan zehirliliği sebebiyle bu droglar dahilen ancak hekim kontrolü altında kullanılabilir.
Eskiden, halk arasında, romatizma ağrılarını dindirici olarak haricen kullanılırdı. Bir tutam acı çiğdem tohumu 2-3 diş sarımsak ile havanda iyice dövülür. Elde edilen sulu kısım bir tülbente emdirilir ve bu tülbent ağrıyan kısma sarılır. Bu pansuman her gün yenilenmelidir.
Halen İstanbul aktarlarında acıçiğdem tohumu
bulunmamaktadır.
Diğer isimler: Bitkinin Latince ismi olan Colchicum, “Coîchis” (Kolkhis) kelimesinden gelmektedir. Bu isim Doğu Karadeniz ile Güney Kafkasya arasındaki bölge (şimdiki Batum ile Poti havalisi)?nin eski ismidir. Bu bölgede C.speciosum Steven türü bol olarak yetişmektedir.
Bu bölge aynı zamanda efsanevî büyücü rahibe Medeia ile Pontus kralı Eupator Mithridates VTnın da vatanıdır/5
Medeia Kolkhis kralı Aietes’in kızı olup erkek kardeşi, kayınpederi ve çocuklarını öldürmekle meşhur bir büyücü kadındır. Vatanından kaçtıktan sonra bir müddet İstanbulda kaldığı, Tarabya’öa bir tıbbi bitkiler bahçesi kurarak halkı tedavi ettiği ve bölgenin de bu nedenle Tarabya (Grekçe Therapia tedavi) ismini aldığı söylenmektedir
Eupator Mithridates VI ise Romalılar ile yaptığı savaşlar ve kendi ismini taşıyan bir panzehir (Antİdotum Mithridaticum) ile meşhurdur.
Toksikolojik etki: Colchicum türleri zehirli alkaloitler taşımaları (2), nedeniyle insanlar ve hayvanlar için tehlikelidir.
Memleketimizde Çiğdem (Crocus) yumruları çiğ, külde pişirilmiş veya yemek içine konulmuş (çiğdem pilavı) halinde çok kullanılmaktadır. Yanlışlıkla çiğdem yumrusu yerine acıçiğdem yumrusunun yenilmesi bazen çocuklarda tehlikeli zehirlenmelere sebep olmaktadır. Çiğdem yumrusunu Acıçiğdem yumrusundan ayırmak için gövdenin yumrudan çıkış yerine dikkat edilmelidir. Çiğdem türlerinde gövde yumrunun tam ortasından, acıçiğdem türlerinde ise yumrunun yan tarafından çıkar.
Türkiyede C.autumnale türünün bulunmamasına karşılık 25 kadar Colchicum türü memleketimizde yetişmektedir. Bunların ekserisi yumru ve to-humlarındaki alkaloit miktarı bakımından incelenmiş ve hepsinde de kolşisin bulunduğu gösterilmiştir (1-7).
C. baytopiorum C. H. Brickell: Çiçekleri morumsu pembe renkli, yapraklan genellikle 3 adet, dar, uzun ve açık yeşil renkli olan bir türdür. Antalya bölgesinde (Termessos, Kemer, Manavgat) çam ormanları altında yetişir.
Tohumlarında ortalama olarak % 0.068 kolşisin ve % 0.469 oranında demekolsin saptanmıştır (7). Demekolsih yönünden Türkiyede yetişen türlerin en zenginidir.
C. macrophyllum B. L. Burtt: Çiçekleri pembemsi mor, parke biçiminde lekeli (tessellat) olan bir türüdür. Yaprakları 30-35 cm uzunlukta, tüysüz,
sivri uçlu ve boyuna kuvvetli katlıdır. Güney Ege adaları (Girit, Rodos) ve Muğla bölgesinde (Bozbu-run, Datça) yetişir.
Tohumlarında % 0.016 oranında kolşisin bulua-duğu saptanmıştır (7). Kolşisin miktarının düşük olmasına karşılık, tohumlarının çok büyük olması nedeniyle, tohum verimi balonundan ilgi çekici bir türdür
C. speciosum Steven (Çomak, Katkgit, Vargit); Çiçekleri soluk veya koyu morumsu pembe renkli, periantın boğaz kısmı bazen beyaz ve amerleri turuncu – sarı renkli olan bir türdür (Resim:15). Yapraklarının genişliği (18-25 mm) ve küt uçlu, çiçeklerinin büyük (periant parçalarının boyu 2-3 cm) olması ile C. autumnale türünden ayrılır. Kuzeydoğu
Anadolu, Kafkasya ve Kuzey İranda yaygın bir fürdür.
Tohumlarında %0.2 oranında kolşisin bulunduğu saptanmıştır (7). Halen Kuzeydoğu Anadolu bölgesi dağlarında (bilhassa Zığana dağları) yetişen bitkilerden elde edilen tohumlar dış ülkelere satılmaktadır. Türkiyede tohumu toplanıp satışı yapılan yegâne türdür.
Diğer isimler: Likoser (Trabzon: Çaykara”),
C. turcicum Janka (Türk acıçiğdemi): Dış görünüş bakımından C.autumnale L. türüne çok yalandır. Trakya ve Marmara bölgesinde yetişir. Tohumlarında kolşisin (% 0.07) ve demekolsin (% 0.O7) bulunduğu gösterilmiştir (1)
C. variegatum L. (Güz Acıçiğdemi, Sürîncan): Çiçekleri belirgin bir biçimde parke gibi lekeli (tessellat), yaprakları grimsi yeşil renkli ve dalgalı olan bir türdür. Ege Adaları, Batı ve Güneybatı Anado-luda yaygındır.
Anadolu kökenli tohumlarda % 0.15 oranında
1 – Gürgen, A. R.: Türkiye zehirli nebatlannm en ehemmiyetlileri üzerine kimyevi araştırmalar – Ankara Y. Zir. Enst.
Çalışmalar sayı 138. Ankara (1943).
2 – Baytop T.: Trakyada Colchicum cinsi – İstanbul Üniv. Ecz. Fak. Mecm. 12: 163 (1976).
3 – Baytop T. ve Özcöbek, C: Colchicum chalcedonicum, micranthum, szovitsii ve turcicum alkaloitleri üzerinde araştırmalar
– İstanbul Üniv. Ecz. Fak. Mecm. 6: 21 (1970).
4 – Baytop, T. ve Leep, H. J.: Türkiye için yeni iki Colchicum (Liliaceae) türü – İstanbul Üniv. Ecz. Fak. Mecm. 13: 29 (1977).
5 – Baytop, T, Sütlüpmar, N. and Phillipson. J.D.: Alkaloids from Colchicum turcicum – Planta Medica 39: 273 (1980).
6 – Orhon, B.: Colchicum bıvonae Guss. yumrulannm alkaloitleri üzerinde araştırmalar – İst. Üniv. Eczacılık doktora tezi,
İstanbul (1982).
7 – Sütlüpınar, N.: Türkiye’nin sonbaharda çiçek açan Colchicum türleri üzerinde araştırması sonucu kolşisin bulunduğu saptanmıştır (1).
Bu türün yumruları (Bulbus Colchici variegati) eski kitaplarda “Hermodactylus” ismi altında geçen drog olmalıdır (2). Memleketimizde çok yaygın olmasına karşılık tohumlarının toplanması ve satışı yapılmamaktadır.