A. porrum L. (Pırasa) türünün tohumlarıdır. Bu tür Türkiyede sebze olarak yetiştirilen bir bitkidir.
Eskiden tohumlarından hazırlanan macunlar cinsel gücü arttırmak için kullanılırdı. Bitkinin balgam söktürücü, idrar arttırıcı, hazmettirici ve uyarıcı etkileri vardır. Beyaz renkli olan kısmı (soğanı) pişirilmeden salata halinde yenildiği zaman etkilidir. .
SOĞAN (Bulbus Allii cepae):
Alîium cepa L. (Liliaceae) türünün taze soğanıdır. Bu tür 60-100 cm yükseklikte, soğanlı ve otsu bir bitkidir. Yapraklar boru biçiminde, içi boş, mavimsi yeşil renkli. Çiçekler beyaz veya pembe renkli, birçoğu bir arada, küre biçiminde bir durumda toplanmış. Tohumlar siyah renkli, köşeli ve küçük. Birçok kültür çeşidi memleketimizde yetiştirilmektedir (4).
Soğan çok eski devirlerden beri tanınan bir bitkidir. Sümerliler döneminden (4000 yıl önce) beri yetiştirildiği ve kullanıldığı bilinmektedir. Vatanı tam olarak bilinmemekle beraber Batı Asya ülkeleri (Be-lücistan veya Afganistan) olduğu sanılmaktadır.
Dış görünüş: Değişik biçimli, üzeri zar biçiminde bir kabuk ile kaplı, yakıcı lezzetli ve Özel kokulu bir soğandır. Kültür çeşidine göre biçimi ve büyüklüğü değişir.
Bileşim: Karbonhidratlar (sakkaroz, fruktoz. glikoz), yağ, organik asitler, vitaminler (A, B, C) ve alliin türevleri (metilalliin veya propilalliin) taşır Soğanın yakıcı etkisi, bilhassa allü-propiî disülfüı taşıyan, uçucu yağdan ileri gelmektedir (5).
1 – Başoğlu, N. ve Pala, M.: İnvestigation on the production parameters of garlic essential ott – K.H.C. Başer ve Güler, N.
(cdsÜ Essential oüs 165. İstanbul (1993).
2 – Terzıoğlu, A.: İlk Budist, Hıristiyan, İslâm hastaneleri ve birbirleriyle olan ilişkileri – VII. Türk Tarih Kongresi, Bildiriler I
299(1972).
4 – Bayraktar. K.: Türkiye’de yetiştirilen başlıca soğan çeşitlen üzerinde araştırmalar, Bornova – İzmir (1958).
Hammaddeleri Tonlanlısı, bildiri özetleri 24, İzmir (1993).
Etki ve kullanılış: İdrar arttırıcı, müshil, kan şekerini düşürücü, hazmettirici (mide asiditesini arttırır), antibakteriyel (ağızdaki mikropların çoğalmasını Önler), yara iyi edici, tansiyon düşürücü, kalp kuvvetlendirici, barsak hareketlerini arttırıcı gibi pek çok ve değişik etkileri bulunmaktadır. Bu nedenle pek eski devirlerden beri gıda ve ilâç olarak geniş bir kullanılış alanına sahip olmuştur (1).
Soğanın antibakteriyel etkisinden istifade ederek salgın hastalıklar ile mücadele etme yolu eski devirlerde de bilinmekte idi.
“Herodot, kitabında Mısırdaki Keops piramidinin üzerindeki bir kitabede (2) piramidin inşasında çalışan. İşçilere 1600 gümüş talenük (76 milyon Türk lirası) değerde soğan, turp ve sarımsak dağıtıldığının yazılı olduğundan bahseder. Evvelce bu kadar soğan, turp ve sarımsağın piramid inşasında çalışan işçilere dağıtılmasının manası bilinmiyordu. Bugün bunun o inşaatta çalışan pek çok sayıdaki işçileri salgın hastalıklara karşı koruyucu mahiyette kullanıldığı anlaşılmıştır” (3, 4, 5).
Yumuşak ve yakıcı lezzetinin az olması nedeniyle tedavide ekseriya Kırmızı soğan (Tatlı mor-kırmızı soğan, Lakerda soğanı) kullanılır. Bu soğanın şekli yuvarlak ve basıktır. Kabuğunun rengi mor-kırmizidir. Etinin rengi açık mor ve lezzeti tatlıdır. Bu nedenle çiğ olarak kolaylıkla yenebilir. Dokusu gevşek olduğundan uzun zaman dayanmaz. Az miktarda Bandırma, Kapıdağ yarımadası ve Adapazarı civarında yetiştirilmektedir. Diğer soğanlardan daha pahalı olarak satılmaktadır (6).
Soğan tohumu (Karaca, Karatohum), cinsel kudreti arttıran bazı macunların terkibine girer. Soğan kabuğu, yün ipliklerin boyanmasında halen de kullanılmaktadır.
Kullanılış şekli: Haricen, çıbanları olgunlaştırmak için, külde pişirilmiş soğan ezilerek çıbanın üzerine sanlın Dahileri taze ve çiğ olarak yenir (günde 2-6 baş). Kolaylıkla almması için şaraplı bir preparat hazırlanır. 300 gr soğan başı rendelenir, 600 gr şarapta ezilir, üzerine 100 gr bal ilave edil-
dikten sonra, hergün bir miktar içilir.
Türkiyede 100’den fazla Allium (Yabani soğan) türü bulunmaktadır (7).
Bunlardan bazıları Körmen, Kömüren, Köpek sarımsağı, Köpek soğanı gibi isimlerle tanınmakta ve sebze olarak kullanılmaktadır. En önemlileri aşağıya çıkartılmıştır.
A. akaka Gmelin: Doğu Anadolu dağlarında yetişir. Çaprakları ve yumrusu Erzurum ve Van bölgelerinde, soğan ‘yerine kullanılır.
A. aîroviolaccum Boiss. (Sirmo): Doğu Anadolu bölgesinde yetişir ve Van’da yapılan otlu peynir’in içine girer.
A. ampeloprasum L. (Kaya sanmsağı): Genç yapraklan sarmısak yerine kullanılır.
A. macrochaetutn Boiss. et Hausskn. (Kaya sarımsağı): Adana ve Maraş bölgelerinde soğanları sarmısak yerine kullanılmaktadır.
A. macrochaetum Boiss. et Hausskn. subsp. lun-celianum Kolim.: Tunceli ile Ovacık arasındaki dağ ormanlarında yetişir. Yumruları sarmısak yerine kullanılmaktadır.
A. rotundum L.: Adana, Antalya, Mersin ve Sivas bölgelerinde “Körmen” ismiyle tanınır ve kullanılır._ ., ., ^
A. schoenoprasum L.: Van ve Hakkâri dağlarında yetişir ve yaprakları soğan yerine kullanılır.
A. scorodoprasum L. (Taş sarımsağı): Genç yaprakları soğan yerine kullanılır.
A. subhirsutum L.: Batı Anadolu (Marmaris) bölgesinde “Körmen” ismiyle tanınır. Genç yaprak ve gövdeleri börek yapımında kullanılır, Bu bölgede “Körmenli börek” çok meşhurdur.
A. trifoliatum Cyr.: Batı Anadoluda “Keçi kör-meni” ismiyle tanınır. Pazarlarda satılır (İzmir) ve yaprakları soğan yerine kullanılır.
A. vineale L.: Van bölgesinin sulak çayırlarında yetişir. “Sirmo” ismiyle tanınır ve bu bölgede yapılmakta olan otlu peynir’in içine konulur.
i -Soylu, S.: Önemli bir yiyecek: Acı soğan üstüne – Türk Foiklor Araştırmaları 15 (290): 6753 (1973).
2-Keops piramidi M. Ö. 2800 yıllarında yapılmıştır.
3 -Böttcher, H.M.: Wunderdrogen, Die abenteuerüche Geschichte der Heilpilze, 35, 41 München-Zürich (1963). ‘
4 -Terzioğlu, A.: İlk Budist, Hıristiyan, İslâm hastaneleri ve birbirleriyle olan ilişkileri – VII. Türk Tarih Kongresi, Bildiriler 1:
299(1972).
5- Bois, D.: Lcs pliintes uHmemaires 1:500, Paris (1927).
6- Ekinci. S.: Özel sebzecilik 61, istanbul (1976).Baytop, T. and Mathew, B.: Bulbous plants oî’Turkey 52, London (1984).
A. zebdanense Boiss. et Noe: Toros dağlarında yetişir. “Geyik körmeni” ismiyle tanınır ve yaprakları soğan yerine kullanılır.