Etiket: tohumlar

MEVZEK TOHUMU

Youngken, H.W.: Texbook of pharmacognosy 187, Philadelphia (1948).

XV – TÜRKİYE’DE KULLANILAN TIBBİ BİTKİLER M 169

: 27). Meyva tüylü bir kapsüldür.Tohumlar 3-5 mm çapında, grimsi esmer veya siyahımtırak renkli, 3 yüzlü, üzeri ağımsı biçimde pürtüklüdür.

Anadoluda Ege ve Akdeniz bölgelerinin denize yakın yerlerinde yetişir. Dağlarda bulunmaz.

Sabit yağ ve alkaloitler (% 1) taşımaktadır. Ana alkaloitler delfinin ve stafisagrin’dir.

Eskiden yatıştırıcı (kuduz, tetanos, sara), müshil ve kusturucu olarak kullanılırdı. Yüksek zehirliliği nedeniyle dahilen kullanılışı terkedilmiştir, Bugün romatizma ve siyatik ağrılarını yatıştırıcı ve vücut parazitlerini yok edici olarak haricen kullanılmaktadır.

Toz, infusyon {% 1-3) veya merhem (10 gram tohum tozu, 200 gr eritilmiş lanolin içinde bir müddet tutulur ve sonra sıcak iken süzülür) vücuda veya başa sürülür. Haricen bile tehlikeli bir drogdur. Bu nedenle dikkatli kullanılmalıdır. Aşağıdaki zehirlenme arazlarından biri görülür görülmez kullanmayı kesmelidir.

Diğer isimler: Kokarot, Kokarotu, Mezevek, Mezvek, Müzüdek.

Toksikolojik etki: Tohumlar çok zehirlidir. Kusma, ishal, kasılma, felç ve nefes darlığı ile başlayan ve bazen Ölümle sonuçlanan zehirlenmeler yapar. Tohumların dahilen Öldürücü miktarı 4-5 gr arasındadır. Zehirlenmeler genellikle tohumların, vücut parazitlerine karşı, kullanılması sırasında meydana (1).

‘-t- Anadoluda 20 kadar Delphinium türü yetişmektedir. Bunlar henüz kimyasal veya toksikolojik yönden incelenmemiştir. Ekserisi zehirli bitkilerdir.

D. ajacis L. (Syn: Consolida orientalis (Gay) Schröd.) ve D. consolida L. (Syn: Consolida rega-lis S.F. Gray subsp. regalis) türlerinden elde edilen tohumlar da parazitlere karşı bitotu tohumu gibi kullanılır.

BOYOTU TOHUMU

Trigonella foenum-graecum L. (Leguminosae) türünün olgun tohumudur. Bu tür 10-50 cm yükseklikte, çiçekleri sanmsı-beyaz, bazen hafif pembe renkli. Meyva düz veya biraz kıvrık, 5-1İ cm uzunlukta ve 10-20 tohumludur. Orta ve Güneydoğu Anadoluda, tohumları için yetiştirilir.

Dış görünüş: 3-5 mm uzunlukta, sert, köşeli, üzeri ince pürtüklü, esmer kırmızı veya sarımsı esmer renkli, kokusuz ve hoş olmayan lezzetlidir. Tohumlar toz edilince kuvvetli ve özel bir koku duyulur.

Bileşim: Sabit yağ, müsilaj, fosforlu organik bileşikler (fitin), kolin, trigoneliin ve hidroliz sonucu diosgenin veren bir saponin taşımaktadır.

Etki ve kullanılış: Göğüs yumuşatıcı, balgam söktürücü ve müshil etkileri vardır. Eski devirlerden beri kullanılan bir kuvvet verici ve cinsel arzuyu arttırıcıdır, Pastırmanın üzerine sürülen “Çemen” isimli karışımın ana maddesini oluşturur. Bazı baharatın terkibine girer. Konyada şeker hastalığına karşı kullanılır. Bunun için çemen tohumu toz edilir ve bu tozdan, sabah ve akşam aç karnına, iki kahve kaşığı bir bardak su ile içilir (1). Tohumlardan hazırlanan lapa haricen çıbanların olgunlaştınl-masında kullanılır.

Kullanılış şekli: Toz 0.5-1 gr, günde birkaç defa, hap halinde. Dekoksiyon (% 5) günde 2-3 bardak.

Diğer İsimler: Buyotu, Çemenotu.

POY: Tohum alındıktan sonra geriye kalan meyva parçalarının toz edilmesi ile elde edilen bir üründür. Halen bilhassa İnegöl ve Karacabey köylerinde elde edilmektedir.amgısL

Açık san renkli, hafif kokulu ve lifli bir tozdur. İstanbul ve Bursa bölgelerinde baharat olarak kullanılır. Kullanılışı Bulgar göçmenleri tarafından başlatılmış ve zamanla yaygınlaşmıştır.

BEYAZ HARDAL TOHUMU

Tohumlar 1.5-2 mm çapında (Siyah hardal tohur mundan daha büyük), kırmızımtırak sarı renkli (beyaz değil), üzeri balmumu görünüşünde olan tanelerdir. Ağızda çiğnendiği zaman hafif batıcı bir tad hissedilir, fakat yakıcı değildir.

Sabit yağ (% 30 civarında), müsilaj (% 25) ve sinalbin denilen kükürtlü bir glikozit taşımaktadır.

Tedaviden ziyade sofra hardalı yapımında kullanılmaktadır.:

Genç bitki, Ege bölgesinde “Turpotu” ismi altında, sebze olarak da kullanılmaktadır (1).

Diğer isimler: Deve tüyü hardal.

S. arvensis L. (Yabani hardal): Yukarıdaki türe benzerse de meyva tepesinin konik biçimli olması ile ayrılır. Yol kenarlarında ve boş taraflarda bol olarak bulunur

Tohumlan (Semen Sinapis arvensis) yukarıdaki tür gibi kullanılırsa da etkisi daha zayıftır.

AYIFINDIĞI TOHUMU

Styrax officinalis L. (Styracaceae) türünün olgun meyvalandır. Bu tür 2-5 m yükseklikte, kışın yapraklarını döken, küçük bir ağaççıktır (Resim: 82). Yapraklar kısa saplı, tam kenarlı, üst yüz yeşil, alt yüz sık tüylü ve beyazımtırak renkli. Çiçekler 3-6 tanesi bir arada, beyaz renkli ve hoş kokulu. Meyva 1.2-1.4 cm çapında, üzeri sık tüylü ve 1-2 tohumlu. Tohum 8-12 mm çapında, kürernsi şekilli, sert, parlak ve açık kahve renklidir. Bilhassa Batı ve Güney Anadolu bölgelerinde yetişmektedir (5).

Tohumlan % 40-45 arasında sabit yağ taşımaktadır.

Tohumlardan teşbih yapılır. Taşıdığı yağ nedeniyle izmir umanından dış ülkelere ihraç edilmektedir.

1  – Yazıcıoğîu, T.: Adanada yetişen Avokado meyvası ve bundan e!de olunan yağın vasıf ve konstantlan üzerinde bir araştırma

– Ankara Ünİv. Ziraat Fak. Yıll. 2: 292 (1952).

2 – Altınkurt, O. ve Sunal, R.: Avokado’nun farmakolojik etkileri hakkında ön çalışma – Akdeniz Üniv. Antalya Tıp Fsk. I (2):

197 (1984).

3 – Şarer, E. ve Kökdil, G.: Avakado uçucu yağı üzerinde farmakognozik araştırmalar-VIII. Bitkisel İlaç Hammeddeleri

Toplantısı, bildiri özetleri 6 (İstanbul 1989).

4 – Yazıcıoğîu, T.: Türkiyede nebati yağ zenginliği, Türkiyenin yağ tohum ve meyveleriyle nebati yağlan üzerinde tecrübi

araştırmalar – Ankara Y. Zir. Enst. Derg. 2: 680 (1945). .5- Siehe, W.: Styrax officinalis in Kleinasien-Mitt. Deut. Dendrol. Ges. 227(1922).

Diğer isimler: Çakıldak, Teşbih ağ., Tesbihlik, Yabanayvası.

ACIÇİĞDEM TOHUMU

Çolchicum autumnale L. (Liliaceae) türünün kurutulmuş olgun tohumlarıdır. Bu tür 10-30 cm yükseklikte, otsu ve yumrulu bir bitkidir. Çiçekler sonbaharda, yaprak ve meyvalar ise ilkbaharda meydana gelir. Çiçekler 6 parçalı, morumsu pembe renkli, erkek organlar 6 tane (Crocus cinsinden farkı), meyva 3 gözlü ve çok tohumlu bir kapsüldür. Avrupanın sulak çayırlarında bol olarak yetişir. Türkîyede bulunmamaktadır.

Dış görünüşü: 2-3 mm çapında, küre biçiminde, kırmızımtırak esmer renkli, sert, kokusuz ve acı lezzetli tanelerdir. :

Bileşim: Sabit yağ, şekerler, tanen ve alkaloitler (% 0.30-1.2) taşımaktadır. Alkaloitlerin tedavide kullanılanları kolşisin ve demekolsin’dir.

Etki ve kullanılışı: Tohumlar ve yumru (Bulbus Colchici) idrar arttırıcı, terletici, müshil ve romatizma ağrılarım dindirici (bilhassa gut hastalığında) etkilere sahiptir. Alkaloitlerin çok yüksek olan zehirliliği sebebiyle bu droglar dahilen ancak hekim kontrolü altında kullanılabilir.

Eskiden, halk arasında, romatizma ağrılarını dindirici olarak haricen kullanılırdı. Bir tutam acı çiğdem tohumu 2-3 diş sarımsak ile havanda iyice dövülür. Elde edilen sulu kısım bir tülbente emdirilir ve bu tülbent ağrıyan kısma sarılır. Bu pansuman her gün yenilenmelidir.

Halen İstanbul aktarlarında acıçiğdem tohumu

bulunmamaktadır.

Diğer isimler: Bitkinin Latince ismi olan Colchicum, “Coîchis” (Kolkhis) kelimesinden gelmektedir. Bu isim Doğu Karadeniz ile Güney Kafkasya arasındaki bölge (şimdiki Batum ile Poti havalisi)?nin eski ismidir. Bu bölgede C.speciosum Steven türü bol olarak yetişmektedir.

Bu bölge aynı zamanda efsanevî büyücü rahibe Medeia ile Pontus kralı Eupator Mithridates VTnın da vatanıdır/5

Medeia Kolkhis kralı Aietes’in kızı olup erkek kardeşi, kayınpederi ve çocuklarını öldürmekle meşhur bir büyücü kadındır. Vatanından kaçtıktan sonra bir müddet İstanbulda kaldığı, Tarabya’öa bir tıbbi bitkiler bahçesi kurarak halkı tedavi ettiği ve bölgenin de bu nedenle Tarabya (Grekçe Therapia  tedavi) ismini aldığı söylenmektedir

Eupator Mithridates VI ise Romalılar ile yaptığı savaşlar ve kendi ismini taşıyan bir panzehir (Antİdotum Mithridaticum) ile meşhurdur.

Toksikolojik etki: Colchicum türleri zehirli alkaloitler taşımaları (2), nedeniyle insanlar ve hayvanlar için tehlikelidir.

Memleketimizde Çiğdem (Crocus) yumruları çiğ, külde pişirilmiş veya yemek içine konulmuş (çiğdem pilavı) halinde çok kullanılmaktadır. Yanlışlıkla çiğdem yumrusu yerine acıçiğdem yumrusunun yenilmesi bazen çocuklarda tehlikeli zehirlenmelere sebep olmaktadır. Çiğdem yumrusunu Acıçiğdem yumrusundan ayırmak için gövdenin yumrudan çıkış yerine dikkat edilmelidir. Çiğdem türlerinde gövde yumrunun tam ortasından, acıçiğdem türlerinde ise yumrunun yan tarafından çıkar.

Türkiyede C.autumnale türünün bulunmamasına karşılık 25 kadar Colchicum türü memleketimizde yetişmektedir. Bunların ekserisi yumru ve to-humlarındaki alkaloit miktarı bakımından incelenmiş ve hepsinde de kolşisin bulunduğu gösterilmiştir (1-7).

C. baytopiorum C. H. Brickell: Çiçekleri morumsu pembe renkli, yapraklan genellikle 3 adet, dar, uzun ve açık yeşil renkli olan bir türdür. Antalya bölgesinde (Termessos, Kemer, Manavgat) çam ormanları altında yetişir.

Tohumlarında ortalama olarak % 0.068 kolşisin ve % 0.469 oranında demekolsin saptanmıştır (7). Demekolsih yönünden Türkiyede yetişen türlerin en zenginidir.

C. macrophyllum B. L. Burtt: Çiçekleri pembemsi mor, parke biçiminde lekeli (tessellat) olan bir türüdür. Yaprakları 30-35 cm uzunlukta, tüysüz,

sivri uçlu ve boyuna kuvvetli katlıdır. Güney Ege adaları (Girit, Rodos) ve Muğla bölgesinde (Bozbu-run, Datça) yetişir.

Tohumlarında % 0.016 oranında kolşisin bulua-duğu saptanmıştır (7). Kolşisin miktarının düşük olmasına karşılık, tohumlarının çok büyük olması nedeniyle, tohum verimi balonundan ilgi çekici bir türdür

C. speciosum Steven (Çomak, Katkgit, Vargit); Çiçekleri soluk veya koyu morumsu pembe renkli, periantın boğaz kısmı bazen beyaz ve amerleri turuncu – sarı renkli olan bir türdür (Resim:15). Yapraklarının genişliği (18-25 mm) ve küt uçlu, çiçeklerinin büyük (periant parçalarının boyu 2-3 cm) olması ile C. autumnale türünden ayrılır. Kuzeydoğu

Anadolu, Kafkasya ve Kuzey İranda yaygın bir fürdür.

Tohumlarında %0.2 oranında kolşisin bulunduğu saptanmıştır (7). Halen Kuzeydoğu Anadolu bölgesi dağlarında (bilhassa Zığana dağları) yetişen bitkilerden elde edilen tohumlar dış ülkelere satılmaktadır. Türkiyede tohumu toplanıp satışı yapılan yegâne türdür.

Diğer isimler: Likoser (Trabzon: Çaykara”),

C. turcicum Janka (Türk acıçiğdemi): Dış görünüş bakımından C.autumnale L. türüne çok yalandır. Trakya ve Marmara bölgesinde yetişir. Tohumlarında kolşisin (% 0.07) ve demekolsin (% 0.O7) bulunduğu gösterilmiştir (1)

C. variegatum L. (Güz Acıçiğdemi, Sürîncan): Çiçekleri belirgin bir biçimde parke gibi lekeli (tessellat), yaprakları grimsi yeşil renkli ve dalgalı olan bir türdür. Ege Adaları, Batı ve Güneybatı Anado-luda yaygındır. 

Anadolu kökenli tohumlarda % 0.15 oranında

1  – Gürgen, A. R.: Türkiye zehirli nebatlannm en ehemmiyetlileri üzerine kimyevi araştırmalar – Ankara Y. Zir. Enst.

Çalışmalar sayı 138. Ankara (1943).

2 – Baytop T.: Trakyada Colchicum cinsi – İstanbul Üniv. Ecz. Fak. Mecm. 12: 163 (1976).

3 – Baytop T. ve Özcöbek, C: Colchicum chalcedonicum, micranthum, szovitsii ve turcicum alkaloitleri üzerinde araştırmalar

– İstanbul Üniv. Ecz. Fak. Mecm. 6: 21 (1970).

4 – Baytop, T. ve Leep, H. J.: Türkiye için yeni iki Colchicum (Liliaceae) türü – İstanbul Üniv. Ecz. Fak. Mecm. 13: 29 (1977).

5  – Baytop, T, Sütlüpmar, N. and Phillipson. J.D.: Alkaloids from Colchicum turcicum – Planta Medica 39: 273 (1980).

6 – Orhon, B.: Colchicum bıvonae Guss. yumrulannm alkaloitleri üzerinde araştırmalar – İst. Üniv. Eczacılık doktora tezi,

İstanbul (1982).

7 – Sütlüpınar, N.: Türkiye’nin sonbaharda çiçek açan Colchicum türleri üzerinde araştırması sonucu kolşisin bulunduğu saptanmıştır (1).

Bu türün yumruları (Bulbus Colchici variegati) eski kitaplarda “Hermodactylus” ismi altında geçen drog olmalıdır (2). Memleketimizde çok yaygın olmasına karşılık tohumlarının toplanması ve satışı yapılmamaktadır.