A. dracunculus L. türünün kurutulmuş veya taze yapraklı dallandır. Bu tür 60-120 cm yükseklikte, kuvvetli kokulu, tam kenarlı ve tüysüz yaprakları olan çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Vatanı Orta Rus-yadır. Türk göçleri ile Yakın Doğuya (îran, Anadolu) ve Haçlılar ile de Avrupaya yayılmıştır. Türki-yenin bazı kısımlarında (Ankara, Erzurum, Gaziantep, Urfa) baharat bitkisi olarak yetiştirilir. Kültür bitkisi tohum vermez. Bu nedenle çelik veya köklü dalların ayrılması yöntemiyle çoğaltılır.

Bitki uçucu yağ (% 0.4-0.8), acı madde ve tanen taşımaktadır.

İştah açıcı, hazmettirici, idrar ve gaz söktürücü, adet getirici, kurt düşürücü ve kabız etkileri nedeniyle Orta Çağda geniş bir kullanılış alanına sahip olmuştur. Halen bilhassa iştah açıcı ve hazmettirici olarak infusyon (% 2) halinde kullanılmaktadır. Anadolunun bazı köylerinde toz edilmiş kuru tarhun tuz ile birlikte ekmek üzerine konarak, iştah açıcı olarak yenilir. Genç dalları taze halde yemeklere koku ve tad vermek için kullanılır. İlkbahar mevsiminde demetler halinde sebze pazarlarında satılmaktadır. Zararsız ve etkili bir İştah açıcıdır.

Kurutulmuş yaprak ve dal karışımı aktarlarda

(Erzurum) satılmaktadır.

Tarhun ismi Farsça kökenli olup Arapçada da aynen kullanılmaktadır.

Artemisia (Yavşan) türleri (1) eski Mısırlılar döneminden beri tedavide kullanılmaktadır. Anadoluda 20 kadar Artemisia türü yetişmekte ve bunların

1 – Bazı kitap ve sözlüklerde “Yavşan” ismi Veronica türlerine de verilmektedir. Anadoluda Yavşan ismi yalnız Artemisia türleri İçin kullanılır. Yavşan tuzlası, Yavşan düzlüğü, Yavşan höyüğü gibi yer isimieri Anadoluda yaygındır.

bir kısmı, değişik adlar altında, tedavi amacıyla kullanılmaktadır.

Acıpelin adı verilen bazı Artemisia türlerinin çiçekli dallan Antalya ve Kütahya bölgelerinde, acı lezzetinin kınakına kabuğuna benzetilmesi nedeniyle, sıtmaya karşı toz halinde (acı lezzetini saklamak için sigara kağıdına sarılarak) dahilen kullanılmaktadır.

A. abroîanum L. (Kâfurotu, Erkek pelin, Misko-tu, Kara pelin): 60-120 cm yükseklikte, yaprakları parçalı ve alt yüzde tüylü, limon kokulu, çahmsı görünüşte, çok yıllık bir bitkidir.

A. annua L. (Peygamber süpürgesi): 50-150 cm yükseklikte, tüysüz, kuvvetli ve hoş kokulu, bir yıllık, otsu bir bitkidir.

A. campestrisL. (Kara yavşan): 20-150 cm yükseklikte, hemen hemen tamamen kokusuz, yaprakları genellikle tüysüz, çalı görünüşünde, çok yıllık otsu bir bitkidir.

Uçucu yağ (% 0.5) taşır. Bu yağda pinen, sineol, tuyon, tuyil alkol ve geraniol saptanmıştır (1).

Çiçek durumları Horasani gibi kurt düşürücü olarak kullanılır.

-4. santonicum L. (Syn: A. fragrans Willd., A. maritima L. subsp. monogyna (Waldst. et Kit.) Gams) (Deniz yavşanı, Kokulu yavşan): 60 cm kadar yükseklikte, yaprakları tüylü, çalı görünüşünde, çok yıllık bir bitkidir. Deniz kenarlarındaki kumluklarda ve tuzlu topraklarda bol olarak yetişir. Kuzeybatı ve Orta Anadoluda bulunur.

Uçucu yağ, rezin ve santonûı taşır. Uçucu yağ miktarı bitkinin yetiştiği bölgeye ve toplama tarihine göre değişmektedir. Kayseri civarından toplanan bitkilerde % 1.5 (2), Ankara civarında yetişen bitkilerde ise % 0.6 (3), uçucu yağ saptanmıştır. Bazı ırklar santonin taşırken, bazıları taşımamaktadır.

Çiçek durumları, infusyon (% 2-3) halinde, iştah

açıcı, kuvvet verici, kurt düşürücü ve şeker hastalığına karşı kullanılmaktadır.

A. vulgaris L. (Ayvadana): 50-200 cm yükseklikte, koyu yeşil renkli, hafif kokulu, tüysüz, çalı görünüşünde ve çok yıllık bir bitkidir. Kuzey ve Doğu Anadoluda yetişir.

Etkisi pelinotununkİne benzerse de daha zayıftır.

Lupinus albus L. subsp. albus (Syn: L. termis Forssk.) (Leguminosae) türünün olgun tohumlandır. Bu tür 100 cm kadar yükseîebilen, bir yıllık, otsu bir bitkidir. Yapraklar el şeklinde, 5-15 yaprak-çıklı. Yaprakçıklar iki yüzde de tüylü. Çiçekler kelebek biçiminde, beyaz ve uç tasımlan mavi renkli. Meyva önce tüylü, sonra tüysüz ve sarımsı renkli. Türkiyede yabani olarak bulunduğu gibi ekimi de yapılmaktadır.

Dış görünüş: 8-15 mm çapmda, üzeri düzgün ve genellikle acı lezzetlidir.

Bileşim: Sabit yağ ve alkaloitler (lupinin, spar-tein ve diğerleri) taşımaktadır.

Etki ve kullanılış: İdrar arttıncı, kurt düşürücü ve kuvvet verici etkilere sahiptir. Acı lezzetli ve zehirli olan alkaloitlerden kurtulmak için tohumlar kaynar suda haşlanır, haşlama suyu atüır ve kabuğu soyulduktan sonra yenilir. Kavrulmuş tohumlar bazen kahve yerine de kullanılmaktadır.

Termiye Konya’da şeker hastalığına karşı da kullanılmaktadır. Bir miktar termiye kahve tavasında kavrulur, değirmende çekilir ve elde edilen tozdan, sabahlan aç kamına, bir kahve kaşığı alınır. Kan ve idrarda şekerin normale döndüğü iddia edilmektedir (1).

Kullanılış şekli: Dekoksiyon (% 2) günde 2-3 ‘ bardak içilir.

Termiye tohumunun “Tatlı” (alkaloit miktarı düşük) ve “Acı” (alkaloit miktarı yüksek) olmak üzeer iki varyetesi vardır. Kuvvet verici olarak tatlı varyetenin kullanılması uygundur.

Es, S.: Konya’da şeker hastalığı sağlatma ilaçlan – Türk FolklohAraştırmalan 18 (359): 8685 (1979).

Toksikolojik etki: Bitki veya tohumlarının yenmesi, sarılık arazları ile belirlenen, tehlikeli zehirlenmeler yapmaktadır. Hayvanlarda da zehirlenmeler görülür. Koyunların bu bitkinin zehirli bileşiğine karşı Özel bir dayanıklılığı bulunmaktadır. Tohumlar kaynar suda haşlandıktan veya kavrulduktan sonra yenildiğinde zehirlilik etkisi görülmemektedir.

Diğer isimler: Acıbakla, Delicebakla, Gavur-baklası, Lupen, Kurtbaklası, Mısırbaklası, Termiye, Tirmis, Yahudibaklası gibi isimler yetiştirilen veya yabani Lupinus türlerine verilen isimlerdir.

Raphanus sativus L. (Cruciferae) türünün olgun tohumlandır. Bu tür sarı çiçekli ve bir yıllık bir bitkidir. Birçok çeşitleri kökü veya tohumu için yetiştirilir.

Tohumlar sabit yağ (% 35-50) ve glikorafanin ismi verilen kükürtlü bir glikozit taşır. Bu glikozit hidroliz sonunda, mikrop öldürücü etkiye sahip bir hardal esansı verir..

Turp tohumu, Avrupada pek tanınmamasına karşılık, Osmanlı tababetinde geniş bir kullanılış alanı bulmuştur. Birçok terkibin (macun) içinde turp tohumu bulunur. Uyarıcı, iştah açıcı, safra söktürücü ve mikropların üremesini önleyici etkileri vardır.

Turpun salgın hastalıkları önleyici etkisi pek eski’ devirlerden beri bilinmektedir. Mısırda Keops ehramının yapımı sırasında, salgın hastalıklardan korumak için, işçilere soğan ve sarımsak ile birlikte turp yedirildiğini biliyoruz (2).

foîia (Bieb.) P.H. Davis (Labiatae) türünün kurutul

muş yapraklarıdır.

1  – Tanker ve ark.: On the volatile oil ot’ Mentha spicata L. subsp. spicata cultivated in Turkey – Turkish J. of Pharmacy I (2):

117(1991).

2  – Özturk, M.A. ve Görk. G.: aynı yayın.

3  – Ceylan. A.: Ekolojik faktörlerin farklı kökenli Mentha çeşitlerinin verimlerine, uçucu yağ miktarı ve bileşimine etkileri –

Uluslararası Tıbbi Bilkiler Kologiumu Bildirileri 68, İzmir (1974).

4 – Gürgen. A.R.: ayni yayın. 327.

5  – Gürgen, A.R.: Türkiyenin önemli eterik yağlan üzerinde araştırmalar, II – Ankara Y. Zir. Enst. Derg. 9 (2): 332 (1948).

Bu tür 10*50 cm yükseklikte, çok yıllık ve tüylü bir bitkidir. Yapraklar 5-10 mm uzunlukta, tüylü, grimsi yeşil renkli, alttakiler oval biçimde, üsttekiler dar, kuvvetli nane kokulu ve baharlı lezzetli. Bitki genellikle taşlık yerlerde yetişir.

Memleketimizde Erzurum (Tortum) bölgesinde “Taşnanesi” ismiyle tanınmakta olup, kurutulmuş yapraklan, nane yerine kullanılmaktadır.

60 pulegon ve % 20 menton taşımaktadır (1).

M. myrtifolia Boiss. et Hohen. (Dağ çayı, Topuk çayı): 10-40 cm yükseklikte, çalı görünüşünde, tüylü, kırmızı çiçekli, çok yıllık bir bitkidir. Çiçekli dalları, Güney Anadolu bölgesinde (Alanya, Anamur, Kaş) çay halinde iştah açıcı, gaz soktürücü ve uyarıcı olarak kullanılmaktadır.

Kavak merhemi, Türk Kodeksi 696, İstanbul (1948).

Tanen ve glikozitler (populin ve şalisin) taşır. Kabuklardan hazırlanan infusyon (% 5) kabız ve ateş düşürücü olarak kullanılmaktadır. .

Anadoluda yabani olarak yetişen 4 kavak türü bulunmaktadır. Bunlarm kabukları, bir fark gözetilmeksizin, yukarıdaki tür gibi kullanılabilir