Anadoluda Tıbbi hatmi (A. officinalis L.) yetişmesine karşılık ticarette bu türden elde edilen drog-lar bulunmamaktadır. Bunun yerine Althaea cannabina L., Alcea pallida Waldst. et Kit. (Resim: 4), A. seîosa (Boiss.) Aîef. ve Hibiscus syriacus L. gibi türlerden elde edilen çiçekler “Hatmi çiçeği” ismi altında satılmaktadır.

Anastatica hıerochuntia L. (Cruciferae) bitkisinin kurutulmuş meyvalı halidir. Bu tür küçük beyaz çiçekli, basil ve saplı yapraklı, bir yıllık bir bitkidir Meyvalı halde dallar üst üste gelerek bitki küremsi bir biçim alır. Suya konduğunda, dallar su alarak, yavaş yavaş etrafa doğru açılırlar. Kuzey Afrika ve Batı Asya (Filistin, Sariye) ülkelerinin kurak yerlerinde yabani olarak yetişir.

Eskiden, bitkiden hazırlanan sulu hulâsalar, adet söktürücü olarak kullanılırdı. Bugün bu şekilde kullanılışı terkedilmiştir.

Halen Anadolunuu bazı bölgelerinde (Samsun, Sivas gibi) doğumu kolaylaştırıcı olarak kullanılmaktadır. Bitki, dcğum yapacak olan kadının yanında, bir kap içinde suya konulur. Dalların açılması ile doğumun da kolaylaşacağı kadına anlatılır ve bitkinin içinde bulunduğu sudan doğum yapacak kadına içirilir.

S. Ansoy bu bitkinin doğumda kullanılış şeklini şöyle anlatmaktadır (4):

“Bu dal insan eli şeklinde ve uçlarında parmaklar gibi tali dallar vardır, Mekke’den geldiği söylenir. Dağ tepelerinde kurakçıl bir çalı bitkisidir. Kuru halde büzülerek içeri doğru kıvtılmış ve kapanmıştır Hamile kadının doğum sancısı çekme anında dal* içinde su bulunan yaygın bir kaba atılır. Suyu emen dal yavaş yavaş el gibi açılır.

Bu esnada doğumun kolaylaşmasına yardım eden, Tam zamanda ebe kadın: ” Bak kızım Havva Anamızın eli açılıyor, kısmet kapıUuo da hu

1  -Baytop, T.: Türkiyenın tıbbı ve zehirli bitkileri 326. İstanbul !%3).

2  -Papageorgiou, V.P.: Naphthaquinoncs from Roots ot’ Macrotomıa cephalotes DC.

3 -Zhukoviky. R: Türkiye’nin ziraî bünyesi 67ü, İstanbul (1951).

4 -Ansoy. S.: Folklor ve doğum  Türk Folklor Araştırmaları 15 (304): 7133 (1974).

Piantd Medıca i⁷:

mmla beraber açılacak ve o zaman sen de yavrunu doğurmuş olacaksın” der. Ayrıca Kur’andan bazı dualar ve bu arada Kulhüvallahü vs. okunur ve kabın içindeki sudan ayrıca hamile kadına içirilir.

Derlemeyi yaptığım Aşaği Çinik köyünde Emine Altınbaş her doğum esnasında çağırılır. O da dalı ile doğuma koşar. Bu dal ona babasından kalmıştır. Ortalama 65 yıllık dal olduğu söylenmektedir”.

^; Görüldüğü gibi dal 65 yıl ve yüzlerce doğumda kullanılmıştır. Bu nedenle dalın şişmesi için içine konduğu suyun hamile kadına içirilmesinin herhangi bir ilâç etkisi olamaz. Ancak manevi bir yardımının olduğu düşünülebilir.

Sabit yağ, ricin, alkaloitler ve fermentler taşımaktadır. Anadoluda yetiştirilen bitkilerden elde edilen tohumlarda ortalama % 50 sabit yağ bulunduğu saptanmıştır (4).

Dahilen bazen müshil olarak kullanıldığına rastlanmaktadır. Taşıdığı ricin’den dolayı çok zehirli olduğundan dahilen kullanılışı tehlikelidir. Ancak hintyağı eldesinde kullanılan bir ilkel maddedir.

İstanbulda bazı aktarlar bu tohumu Habbel mu-luk (Semen Crotonis) yerine satmaktadırlar.

Diğer isimler: Dedemene, Genegerçekotu, Har-râ tohumu, Hırva (Arapça), Hintbaklası, Hintçiçeği ağ., Keneotu, Kenetohumu.

Toksikolojik etki: Zehirlenmeler tohumların yanlışlıkla yenmesi (bilhassa çocuklar tarafından) veya müshil etki için kullanılması sonucu meydana gelir. Tohumların lezzetinin fena olmaması yanlışlık veya oyun için çocuklar tarafından kolayca alınmasına sebep olmaktadır. 2-3 tohum bir çocuğun, 10-20 tohum ise yetişkin bir insanın, Ölümle sonuçlanan, zehirlenmesine sebep olur. Zehirlenmeler kusma, ağrılı ve kanlı ishal ve tansiyon düşüklüğü ile kendini gösterir.

A. cina Berg. ve santonin taşıyan diğer Artemisia türlerinin çiçek tomurcuğudur. Bu tür, çalı görünüşünde, çok yıllık, küçük bir bitkidir. Türkistan steplerinde yetişir.

Dış görünüş: 1-4 mm uzunlukta, sarımsı esmer veya yeşilimsi esmer renkli tanelerdir. Kâfura benzer kokulu ve acı lezzetlidir.

Bileşim: Uçucu yağ (% 2-3), rezin, artemizin ve santonin taşımaktadır.

Etki ve kullanılış: İyi bir kurt düşürücüdür. Bilhassa barsak solucanlarına ve kurtlarına karşı etkilidir. Yassı barsak parazitlerine (şerit) etkisi çok zayıftır. Bu drog barsak parazitlerini ekseriya öldürmez ve fakat adelelerini felç ederek hareketsiz bırakır. Bu nedenle hareketsiz kalan parazitleri dışarı atmak için bir müshil (Hİntyağı) verilmelidir. Tesir 3 gün sonra görülür. Baş ağrısı ve kusma gibi zehirlenme belirtileri görülünce, drogun alınması bırakılmalıdır.

Kullanılış şekli; infusyon (% 1) günde 3 bardak içilir ve buna 3 gün devam edilir. Toz erginlerde günde 1-5 gr, çocuklarda, 5-10 yaş arasındakilere günde 2-3 gr verilir. İki yaşından küçük çocuklara verilmez. Lezzeti hoş olmadığından bal veya reçel ile karıştırılarak alınır. Çocuklar için aşağıdaki formül uygundur.

Horasani (ince toz halinde) Bal

3gr 30 gr

Horasani bal ile karıştırılır ve elde edilen karışımdan üç gün kahvaltıdan sonra birer çay kaşığı alınır.

Drogun etkili olabilmesi için taze olması gerekmektedir. Hekirftin. tavsiyesine uyularak ve kontrolü altında kullanılması gereken droglardan biridir.

Diğer isimler: Şeyhhorasani, Halep horasanisi, Doğu horasanisi.

Papaver somniferum L. (Papaveraceae) türünün, olgunlaşmadan az önce, toplanıp güneşte kurutulmuş ve tohumlan çıkartılmış kapsülüdür. Bu tür 30-100 cm yükseklikte, hemen hemen tüysüz, sütlü, bir yıllık ve otsu bir kültür bitkisidir (Resim: 65). Yapraklar dişli kenarlı. Çiçekler büyük, dalların ucunda tek başına, beyaz veya mor renkli. Mey-va küre veya fıçı biçiminde, çok tohumlu, stigma-nm altında delikler ile açılır (Açık haşhaş) veya açılmaz (K(jr haşhaş). Tohumlar küçük, böbrek biçiminde, üzeri ağımsı, deve tüylü veya mor renkli. Birçok alttür ve kültür formu bulunmaktadır. Memleketimizde afyon elde etmek için kör haşhaş ekimi yapılır (3). Eskiden haşhaş ekimi bütün Anadoluda yapılıyordu. Bugün yalnız Orta Anadoluda yetişti-

rilmektedir.

Toprak Mahsulleri Ofisi Kanuûtr (24 Haziran 1938, No. 3491)’nun 18. madddesi (18.8-1971 tarih ve 1470 sayı ile değişik) uyarınca Türkiyede haşhaş ekimi izne bağlıdır.

‘Tesbit ve ilân edilen yerler dışında tohum, süs bitkisi ve ham afyon üretimi maksadıyla haşhaş ekilmesi yasaktır. Bu yasaklara aykırı hareketlerin takibi, kontrolü ve kovuşturması mahalli idare âmir liklerincç ^yapılır”.

Dış görünüş: Küre veya fıçı biçiminde, soluk sarı renkli, 4-5 cm çapında, tepesinde 10-20 ışınlı (stigma) bir tabla bulunan bir kapsüldür. Kolaylıkla kırılır, hafiftir, içi bölmeli ve çok tohumludur. Taze iken özel bir kokusu ve tadı vardır. Kurutma ile özel kokusunu kaybeder.

Bileşim: Afyon alkaloitileri (morfin, kodein, narkotin, papaverin ve diğerleri) taşımaktadır. Olgun kapsüller (Fructus Papaveris maturi)’deki morfin miktarı % 0.20-0.40 arasında değişmektedir.

Etki ve kullanılış: Haşhaş başında hafif bir ağrı kesici ve uyutucu etki bulunmaktadır. Bu nedenle dekoksiyonu (% 2-5), gargara halinde, diş ağrılarına karşı ve diş çekildikten sonraki ağnian dindirmek için kullanılır.

Anadolunun bazı bölgelerinde haşhaş başından hazırlanan dekoksiyonlar çocukları uyutmak için kullanılmaktadır. Bu şekilde kullanılış, bilhassa küçük çocuklarda, çok tehlikelidir. Ölüm jle sonuçlanan zehirlenmeler yapabilir.

Aynı maksat için İstanbul aktarlarında, eskiden, afyon ile hazırlanmış bir macun “çocuk macunu” ismi altında satılırdı. Bu macun da haşhaş başı gibi ölümle sonuçlanan zehirlenmelere sebep olabilir (4).

Diğer isimler: Haşhaş kabuğu.

1  – Evliya Çelebi: Seyahatname (Türkçeleştiren : Z. Danışman) 8: 156, İstanbul (1970).

kitaplarda yazılı olup halk tarafından kullanılmamaktadır.

4 – Levy, N.: Relation de deux cas d’empoisonnement – Journa! de ia Societe de Pharmacie de Constantinople 1:311 (1879).