Etiket: bitki kökleri

ADAMOTU KÖKÜ

Türkiye’de 2 türün yetiştiği bilinmektedir (1).

Korolla 2-5 cm’den daha uzun değil, yeşilimsi beyaz renkli, meyva küremsi şekilli ve hoş kokulu

M. officinarum L.

– Koroila 3-4 cm uzunlukta, menekşe renkli, meyva elipsoit şekilli ve hafif kokulu M. autumna-

Köklerini topraktan çıkaranın sağır olduğu ve

cin çarpması ile kısa zamanda öldüğü inancı yaygın olduğundan bu bitkinin kökleri bir köpeğe çıkartılır. Önce kökün kenarı iyice açılır. Sonra bir ip köke bağlanır ve ipin ucu da köpeğin tasmasına takılır. Bundan sonra aç köpeğe bir yiyecek gösterilir. Köpek yiyeceğe doğru hamle edince, kökü de topraktan çıkarır (2). Bu esnada kökün bağırdığı ve bu sesi işitenin kulaklarının sağır olduğu İnancında olanlar, davul veya teneke çalarak, sesin duyulmasını önlerler. Bütün bunlar kök çıkartıcıların, başkalarının da kök çıkarmasını önlemek için yaydıkları

rivayetlerden ibarettir.

Dış görünüş: Açık esmer renkli ve dallı bir köktür. Dallanma şekli bir insana benzetildiği için bu bitkiye eski devirlerden beri “Adamotu” ismi verilmistir.

Bileşim: % 0.3 civarında alkaloit taşır. Alkaloitlerin başlıcalan hiyosiyamin ve skopolamindir.

Etki ve kullanılış; Ağrı kesici, uyutucu, yatıştırıcı ve cinsel kudreti arttırıcı etkilerinden dolayı pek eski devirlerden beri haricen ve dahilen kullanılmaktadır.

Batı Anadolu bölgesinde (Aydın: Efes), olgun meyvalarından hazırlanan hoşafın, cinsel gücü arttırıcı bir etkiye sahip olduğu iddia edilmektedir.

Kullanılış şekli: İnfusyon (% 1) günde 1-2 bardak, toz bir defada 0.20 gr hap halinde, günde üç defa alınır. Zehirli alkaloitler taşıdığından dikkatle kullanılmalıdır.

Diğer isimler: Abdüsselamotaı, Ademotu, Atelması (Silifke), Hacılarotu, îttaşağı (Silifke), İnsanotu, Kankurutan, Toskafakavunu (Silifke), Yerelması (Side).

Toksikolojik etki: Taşıdığı alkaloitler nedeniyle bütün bitki ve bilhassa kökler zehirlidir. Meyvalan, hoş kokulu olması nedeniyle, bazen çocuklar tarafından yenilmektedir. Meyvalan yiyenlerde baş dönmesi ve sarhoşluk ile belirlenen zehirlenmeler görülür. Bu nedenle Batı Anadolunun bazı bölgelerinde (Silifke) bu bitkiye “Toskafakavunu” ismi verilmektedir.

İstanbulun semt pazarlarında bazen Adamotu kökü yerine Tatnus communis L. (Dioscoreaceae)

veya Ecbailiıım elaterium L. (Cucurbitaceae) tü-

1  – Boissier. E. Flora Orientalis 4:291, Genevae (1879).

2  – Parlak, T.: Adam otu-Türk Folklor Araştırmaları 18 (346): 8329 (1978). ‘

XV – TÜRKİYE’DE KULLANILAN TIBBİ BİTKİLER ■ 145

rünün köklerinin satıldığına rastlanmaktadır. Bu kökler, birincisinde iğne biçiminde kristaller bulunması, ikincisinin ise alkaloit taşımaması ile hakiki Adamotu kökünden kolaylıkla ayrılabilir

AKASMA KOKU

Bryonia alba L. (Cucurbitaceae) türünün taze veya kurutulmuş köküdür. Bu tür yeşilimsi sarı çiçekli, dioik, tırmanıcı, otsu ve çok yıllık bir bitkidir. Yapraklar kalp biçiminde, uzun saplı ve 5-7 loblu. Meyva 7-8 mm çapında ve olgunlukta Siyah renkli. Trakya, Kuzey Anadolu ve İç Anadoluda, orman atlarında ve çit kenarlarında, yetişir.

Kökler nişasta, şekerler, rezin, alkaloitler ve glikozitler (bryonin ve diğerleri) taşımaktadır.

Dahilen idrar arttırıcı ve kuvvetli müshil etkilere sahiptir. Toz (günde 0.5-3 gr) alınabilir. Taze kökler haricen romatizma ağrılarına ve basur memelerine karşı kullanılmaktadır.

1  – Baytop, A. ve ark.: Yalancı iki adamotu-İstanbul Üniv. Ecz. Fak. Mecm. 1: I (1965).

2 – İmbesi, A.: La “Scille.” depuis l’epoque des pharaons â nos jours, une plante medicamenteuse de tradition bien lointaine-

Hamdard25(l-4): 180(1982).

3  – Ünver, S.: Türkiyede (Scille) Adasoğani ilâcı tarihi hakkında  Tedavi Seririyatı ve Lab. Mecm. 3: 193 (1933).

Bazan bu drog yerine Tamus communis L. türünün köklerinin satıldığına da rastlanmaktadır (1). Her iki kök de aynı etkilere sahip bulunmaktadır

Diğer isimler: Beyaz yabankabağı, Binkulaç, îtkabağı, Semizkabak, Şeytanşalgamı, Ülüngür.

Anadoluda 4 Bryonia türü bulunmaktadır. Bunlar henüz kimyasal ve farmakolojik olarak incelenmemiştir.

CENTİYANE KÖKÜ

Gentiana lutea L. (Gentianaceae) türünün sonbaharda toplanıp güneşte kurutulmuş kök ve rizom-larıdrr. Bu tür 100-120 cm yükseklikte, san çiçekli, çok yıllık ve otsu bir dağ bitkisidir (Resim: 35 ve 36). Orta Avrupa dağlarında yaygındır. Türkiyede nadir olarak bulunur (Bursa-Uludağ, Ödemiş, Boz-dağ). Daima 1500 m yüksekliğin üstünde rastlanır. Çok toplama nedeniyle bu tür memleketimizde çok azalmıştır.

Dış görünüş: 10-20 cm ve bazen daha uzun, 1-3 cm çapında, silindir biçimli parçalar halindedir. Dış yüzünde esmer san renkli ince bir mantar tabakası bulunur. Hoş ve özel kokulu, önce tatlımsı, sonra acı -lezzetlidir.

Bileşim: Yağ, pektin, tanen ve acı glikozitler (gentiopikrin) taşımaktadır.

1 – Baytop, T. ve Sütlüpınar, N.: Rhamnus oieoides L. subsp. graecus (Bois$. et Reut.) Holmboe kabukları ndaki antrasen türevleri üzerinde araştırmalar – İstanbul Üniv. Ecz. Fak. Mecm. 13: 1 (1977).

Etki ve kullanılış: Zehirli olmayan çok iyi bir acı ilâçtır. Sindirim sistemi sinirlerinin uçlarını uyararak ifrazatı arttırır ve iştahı açar. Eskiden ateş düşürücü olarak da kullanılmıştır. Haricen yara iyi edici olarak kullanılır. Alyuvarları arttırıcı bir etkisi olduğu gösterilmiştir.

Kullanılış şekli: Toz 0.2-1 gr, günde 2-3 defa, hap haiinde. İnfusyon (% 2-5), günde 2-3 bardak. Daima yemeklerden önce alınmalıdır. Haricen cerahatli yaralar koyu dekoksiyon (% 10) ile yıkanır.

1945 yıllarında, Uludağda yetişen bitkilerin köklerinden bir sulu hulâsa hazırlanarak ticarete çıkartılmıştır (1). Bugün böyle bir üretim yoktur. Az miktarda centiyane kökü İzmirden dış ülkelere satılmaktadır.

Diğer isimler: Centiyan (Arapçadan), Cintiyâne, Defneyezit, Güşadotu (Farsçadan), Kantaron-u kebir, Sarı gentiyan, Sivri kökü (Bozdağ).;

Aşağıda isimleri yazılmış olan türlerin toprak üstü kısımları, centiyane kökü gibi, iştah açıcı ve ateş düşürücü olarak kullanılmaktadır.

G. asclepiadea L. (Mavi centiyan, sütlü güşadotu): 100 cm kadar yükselebilen, mavi çiçekli bir türdür. Çiçekler genellikle 5 loblu, Korolla mavi veya koyu mavi renkli. Yapraklar sivri uçlu. Bilhassa Kuzey Anadolu bölgesi dağlarında bulunur.

G. cruciata L. : 50 cm kadar yükseklikte, mavi çiçekli bir türdür. Yapraklarının küt olması ile yukarıdaki türden ayrılabilir. Korolla genellikle 4 lobludur. Kuzey ve İç Anadoluda yetişmektedir.

Çiçekli dalları Doğu Anadolu bölgesi (Gaziantep, Erzurum, Urfa) aktarlarında demetler halinde satılır.

Menyanthes trifoliata L. (Acıyonca, Suyoncası):

Yaprakları üç yaprakçıklı, çiçekleri soluk pembe renkli olan bir su bitkisidir. Bataklık yerler ve göl kenarlannda yetişir. Kuzey ve Doğu Anadoluda göl kenarlarında bulunmaktadır.

Yapraklan (Folium Menyanfbidis) Avrupada kuvvet verici, iştah açıcı ve ateş düşürücü olarak kullanılır. Anadoluda kullanılışına rastlanılmamıştır.

Açı maddeler (menyantin, gentianin) taşımaktadır.

ÇÖVENKÖKÜ

Bazı Gypsophila türleri (Caryophyllaceae)’nin, ilkt«dıarda topraktan çıkartılıp güneşte kurutulmuş, kök ve rizomlandır. Anadoluda çöven elde edilen türler çok yıllık, kaim köklü, basit yapraklı ve küçük çiçekli bitkilerdir. Çiçekler 5 parçalı beyaz veya pembe renkli ve saplıdır. Anadoluda 50 kadar Gypsophila türünün bulunduğu bilinmektedir (5, 6). Buna karşılık, aşağıda belirtilen, 5 türden çöven elde edilmektedir (7, 8).

G. arrostii Guss. var. nebulosa (Boiss. et Heldr.) Bark.: İç – Batı Anadolu bölgesinde (Afyon, Antalya, Burdur, Konya) yetişir.

G. bicoior (Freyn et Sint.) Grossh.: Doğu Anadolu bölgesinde (Artvin, Van) yetişir. ‘_, , .; x

G. eriocalyx Boiss.: Orta Anadolu bölgesinde (Ankara, Eskişehir, Kayseri, Niğde) yetişir.

G. perfoliata L.: Orta Anadolu bölgesinde (Ankara, Denizli, Kayseri, Konya, Sivas) yetişir.

G. venusta Fenzl: Orta ve Doğu Anadolu bölgesinde (Ankara, Çankırı, Erzurum, Kayseri, Konya, Malatya) yetişir.

1  – Gürgen, A.R.: Türkiyenin önemli eterik yağlan üzerinde araştırmalar, II – Ankara Y. Zir. Enst. Derg. 9 (2): 332 (1948).

2  – Kalças. E.L.: Food from the fields 33. Bornova (1980).

3 – Şener, B. Composition of Echinophora tenuifolia subsp. sibthorpiana volatite oil- K.H.C. Başer ve N. Güler (eds.):

Essential oils 23, İstanbul (1993).

4 – Başer, K. H. C. ve ark.: Echinophora tenuifolia L. subsp. sibthorpiana (Guss.) Tutin uçucu yağının bileşİmi-X.BitkİS£İ İlaç

5  – Huber – Morath, A.: Gypsophila L., P. H. Davis: Flora of Turkey and the East Aegean IsSands 2: 149, Endinburgh (1967).

7  – Bııytup, T: Sur Toriğine de Radix Saponariae albaeRap. et Commun. 8 eme Congres Int. Bot. Paris, Sec. 14: 13 (1954).

8 – Sezik, E.: Türk çöveni’nin menşei ve kalitesi  Ankara Ecz. Fak. Mccm. 12: 41 (;983).


Çöven kökü eskiden Orta Anadolu bölgesinde (Beyşehir, Konya) tarlalarda yetişen türlerden (G. arrostii Guss. v&G. venusîa Fenzl) elde edilirdi. Bu bölgede traktör kullanımının yaygınlaşması ve tarlaların derin sürülmesi sonucu, çöven elde edilen bitkiler çok. azalmıştır.

Halen çöven.bilhassa Van gölü çevresinde G. bicolor (Freyn et Süit.) Grossh. türünden elde edilmektedir (Resim: 38). Erken ilkbaharda toprak kürek ile bir metre derinliğe kadar açılarak kökler, toplanır. Van gölü çevresindeki tarlaların toprağı kumluk olduğundan bu iş kolaylıkla yapılmaktadır. Kökler.toplayıcı tarafından yaş halde aracıya satılır. 1984 yılında yaş çövenin kilosu 40 liradan satılmıştır. Aracı aldığı kökleri bir yere toplar, güneşte kurutur ve kuru halde toptancı veya ihracatçıya devreder.

Dış görünüş: Elde edilen türe göre değişmekte (4) olmasma karşılık, genellikle 20-30 cm uzunluk ve 3-5 cm kalınlıkta silendirik parçalar halindedir. Dış yüzü beyaz veya sarımtırak beyaz renkli. Kolaylıkla kırılır. Kırılma yüzü düzgündür. Kokusuz veya hafif kokulu ve acımsı lezzetlidir. Su ile çalkalanır ise kalıcı bir köpük verir:

Bileşim: Şekerler, rezin ve triterpen sınıfı sapo-ninler (albosaponin) taşımaktadır. Anadolu kökenli çövenlerdeki ham saponin miktarı % 10-25 arasında değişmektedir. E, Sezik ve yardımcıları Anadolu çövenlerinin saponinleri ve bunların etkileri üzerinde araştırmalar yapmışlardır (1,2).

Etki ve kullanılış: İdrar ve balgam söktürüeü etkilere sahipse de tedavi alanında nadiren kullanılır. İnfusyon (% 1), günde 20-100 mi alınabilir. Ham saponositlerin anîivifal bir aktiviteye sahip olduğu gösterilmiştir (3). Antifungal etki zayıftır

..Memleketimizde bilhassa tahin helvası yapımında ve yünlü kumaşların temizlenmesinde kullanılır. Değerli bir dışsatım ürünüdür.

Diğer isimlen Çevğeri, Çövenotu, Dişi çöven, Helvacı çöveni, Şark çöveni, Tarla çöveni.

Katıştırma: Doğu Ariadoluda yetişen bazı bitkilerin kökleri toplanıp ikinci kalite çöven olarak satışa çıkartılmaktadır. Pişik gtvöM {AcaHtholimon türleri), Geven (Astragatus’türleri), Dağ çöveni {Scorıoneramgida Aacher) ve Onobrychis cörnuta (L.) Desv. türüdür..

Ertyaygın olanı gevenköküdür’DöğuAnâdöîuda geven, traktör arkasına takılan bir jırrhık yardımıyla topraktan sökülmekte, üst kısmt yakacak olarak kullanılmakta ve kökü ise ba£ı tüccarlar tarafından ticarete çıkartılmaktadır.

Geven kökü îstanbuldaki bâzı aktarlar tarafından da çöven kökü yerine satılmaktadır. Geven Icokü, dış görünüş bakımından, çöven köküne F)enzerse de etkili madde olan saponinîefı taşımadığı için çöven kökü yerine kullanılamaz.

Çöven kökünü geven kökünden ayırt edebiîmek için küçük bir kök parçası toz edilir ve bir şişe İçinde su ile kuvvetle çalkalanır. Sii üstünde kalıcı ve bol bir köpük meydana gelir ise ‘Kümüne çöven köküdür. Geven kökü.bu deney ile kalıcı bir Jcöpük

ÇİLEK KÖKÜ

Fragaria eyca L. (Rosaceae) türünün kurutulmuş kök ve rizomlarıdır. Bu tür otsu, çok yıllık ve beyaz çiçekli bir bitkidir. Yaprakları saplı ve üç yaprakçıklıdır. Meyva kırmızı renkli ve çok tohumludur.

Kuzey Anadolu ormanlarının rutubetli bölgelerinde yetişir ve meyvalan için yetiştirilir.

Tanen (% 10), şekerler ve triterpenler taşımaktadır.

İnfusyon veya dekoksiyon (% 3-5) halinde kabız, iştah açıcı ve idrar arttırıcı olarak kullanılır. Tehlikesiz ve etkili bir drogdur.

Diğer isimler: Çilek sapı.