Cornus mas L. (Comaceae) türünün olgun mey-valarıdır. Bu tür 3-5 m yükseklikte, sarı çiçekli bir ağaççıktır. Meyvalar oval biçimli, 12-15 mm uzunlukta ve olgunlukta kırmızı renklidir (Resim: 18). Kuzey Anadolu ormanlarında yabani olarak yetiştiği gibi, mey vasi için Anadolunun birçok bölgesinde bahçelerde, yetiştirilmektedir.

Meyvada organik asitler (malik asit ve sitrik asit), müsilaj ve şekerler bulunmaktadır (1).

Taze veya kuru mey va suda haşlanarak dahilen kabız olarak kullanılmaktadır. Etkili ve zararsız bir ishal kesicidir. Gövde ve dal kabukları (Cor-tex Corni) tanen taşır, dahilen infusyon halinde (% 5) kabız, ateş ve kurt düşürücü olarak kullanılır.

Kızılcık yaprağı, kurutulup toz edilir ve bu toz kurutucu ve iyi edici olarak yara ve çıbanlar üzerine konur.

Diğer isimler: Erkek kızılcık, Kızılcık kurusu.

C. sanguinea L. (Dişi kızılcık): 4-5 m yükseklikte beyaz çiçekli bir ağaççıktır. Meyva küremsi, 5-8 mm çapında, kırmızımtırak siyah renkli. Karadeniz bölgesi ormanlarında bulunur.

Meyvaları boyar madde olarak kullanılır. Meyva çekirdeğinden elde edilen sabit yağ sabun yapımında ve aydınlatma yağı oferak bir öneme sahip-

tir.

C. cilicica Wangerin: Tarsus: Çamhyayla bölgesinde Demircik adı ile tanınır ve meyvaları kabız olarak kullanılır.

Evliya Çelebi Seyahatnamesinde bu ot ile ilgili aşağıdaki bilgi bulunmaktadır.

bu Bingöl dağıdır. Nice çeşit bitki ve otlan olduğu gibi Kimya otu dahi vardır. Nice kere binlerce koyunların dişleri altm ve gümüş gibi cila-lanmıştır” (2).

Doğu Anadolu yaylalarında otlayan bazı koyunların dişlerinin altın sarısı renk aldığı birçok defa görülmüştür.

Bu olaya neden olan ve Adana bölgesinde “Altınotu” denilen ottan bir örnek elde edilemediği için, konu bugüne kadar aydınlatılamamıştır.

Ailanthus glandulosa Desf. (Simaroubaceae) türünün kurutulmuş dal ve gövde kabuğudur. Bu tür büyük bir ağaç olup vatanı Kuzey Çin’dir. Türkiyenin sahil bölgelerinde yabanileşmiş olarak bulunur. Yapraklar bileşik, 15-41 yaprakçıklı ve fena kokuludur. Bu nedenle bitkiye “Osuruk ağacı” ismi de verilmektedir.

Kabuklar tanen, sabit yağ ve acı madde (ailantin) taşımaktadır. Kabız, antispazmotik, yatıştırıcı, kurt düşürücü, ateş düşürücü ve kusturucu etkilerinden dolayı infusyon (% 2) halinde kullanılmaktadır. Yüksek miktarlarda alındığı zaman zehirlenmeler yapar. Yapraklardan hazırlanan sulu hulâsalar haşere öldürücü olarak kullanılmaktadır. Bu biçimde kullanılış zirai mücadelede bir önem taşır.

Taze kokarağaç yaprağı 500 gr Arap sabunu500 gr

Kaynar su50 litre

Kokar ağaç yaprağı 25 litre kaynar su içine atılır ve suda 24 saat bırakılır. Diğer taraftan arap sabunu 25 litre suda eritilir. İki karışım karıştırılır ve püskürtülerek haşerelere karşı kullanılır.

Bu türün gövde kabukları, İstanbul aktarlarında, “Simaruba kabuğu” ismi altında satılmaktadır.

Diğer isimler: Aylandız ağ., Yabani ceviz (Edirne: Enez).

Rhododendron ponîıcum L. (Ericaceae) türünün taze veya kurutulmuş yaprağıdır. Bu tür 10 m’ye

kadar yükselebilen, kışın yapraklarını dökmeyen bir ağaççıktır. Yapraklar kısa saplı, eliptik biçimde, 10-20 cm uzunlukta, derimsi ve sert. Çiçekler 5-20 çiçekli durumlarda toplanmış. Korolla çan biçiminde mavimsi-mor renkli. Meyva 2-3 cm uzunlukta, çok-tohumİu bir kapsül. Kuzey Anadolu dağlarında yaygındır

Yapraklar tanen, uçucu yağ, erikolin, arbutin ve andomedol türevleri (andromedotoksin = grayano-toksin -1 ve diğerleri) taşımaktadır.

Ağrı kesici etkisinden dolayı dahilen, infusyon (% 2) halinde (günde 2-3 bardak), idrar söktüriicü ve romatizma ağrılarını dindirici olarak kullanılırsa da taşıdığı andromedol türevleri nedeniyle tehlikelidir.

Toksikolojik etki: Rhododendron türlerinin yaprak ve çiçekleri zehirli bileşikler (andromedotoksin ve diğerleri) taşımaktadır. Memleketimizde insanların bitki ile zehirlenmesi nadirdir. Genç yaprak sürüngünlerini veya çiçekleri yiyen koyun ve keçilerde tehlikeli zehirlenmeler görülür.

Doğu Karadeniz bölgesinde yetişen Rhododendron türleri (bilhassa R. luteum ve R. ponticum) nektarlarından anlarca alınan usare ile yapılan bala bu bölgede “deli bal” ismi verilir.

Türkİyede, hepsi de Karadeniz bölgesinde yetişmekte olan, 6 kadar Rhododendron türü bulunmaktadır-

R. luteum Sweet (Syn: R. flavum G. Don, Aza-lea pontica Stevenson) (Zifin): Kışın yapraklarını döken, sarı renkli çiçekleri olan bir türdür. Kuzey ve Batı Anadolu bölgesi dağlarında bulunur.

R. caucasicum Pallas (Beyaz komar): Kışın yapraklarını dökmez, çiçekler sarımsı beyaz renkte ve kuvvetli kokuludur. Kuzeydoğu Anadoluda (Rize) orman kenarlarında yetişmektedir.

Bkz. Anzer balı.

Solanum ni-grutn L. (Solanaceae) türünün çiçekli iken toplanıp kurutulmuş dallarıdır. Bu tür 20-50 cm yükseklikte, bir yıllık, otsu ve beyaz çiçekli bir bitkidir. Yapraklar saplı, tüylü, Ji§H ve dalgalı kenarlıdır. Meyva bezelye büyüklüğünde olup önce yeşil, olgunlukta ise siyah renklidir. Yol kenarları, boş tarlalar ve su kenarlarında yetişir. Türkiyede yaygın bir bitkidir.

Dış görünüş: Çiçekli, yapraklı ve genç meyvalı dallardır. Hafif kokulu ve acımsı lezzetlidir.

Bileşim: Tanen, saponin ve glikoalkaloitler (sblanin vs.) taşımaktadır.

Etki ve kullanılış: Haricen ve dahilen yatıştırıcı ve ağrı kesici olarak kullanılmaktadır.

Kullanılış şekli: İnfusyon (%1) günde 2-3 fincan içilir. Haricen, ağrı kesici olarak infusyon ile yaralar ve basur memeleri yıkanır veya taze yaprakların ezilmesi İle elde edilen lapa basur memeleri üzerine konulur.

Diğer isimler: İtüzümü, tilkiüzümü.

Toksikolojik etki: Halk arasında zehirli olarak tanınmakta ise de kuvvetli bir zehirli etkisi bulunmamaktadır. Bunun sebebi etkili bileşiklerin kolaylıkla parçalarım asıdır. Zehirlenme belirtileri, sindirim sistemi bozuklukları, bol terleme ve halsizlik İle kendini gösterir.

Aynı tip zehirlenmeler çimlenmiş patates (S. tu-berosum L.) veya yaban yasemini (S. dulcamara L.) yenmesi sonucu da görülür.

Anadoluda yaygın olan ve olgun meyvalannın

1 – Kalças, E.L.: İzmir 250 Jears ago: A famous botanical garden – Garden History Society Journal 26 (1979).

Buna karşılık S. lycopersicum L. (Domates, Frenk patlıcanı) ve S. melongena L. (Patlıcan) türlerinin kültür formlarının meyvaları sebze olarak kullanılmaktadır.