1- Alpar, S.R. ve Esin, S.: Mahlep yağı hakkında – İstanbul Ünıv. Fen Fak. Mecm. seri A 13: 199(1948).

2- Hisar. R.: Mahlep üzerinde bazı incelemeler – Türk İjİen ve Tec. Biyol. Derg. 12: 227 C1952).

3- Sezik, E. ve Başaran, A.H.: Prunus mahaieb L. üzerinde farmakognozik araştırmalar – IV. Bitkisel İlâç Hammaddeleri

Toplantısı, bildiriler 129, Eskişe’hirr (1983).

4- Akcv, N. ve irk.’: Effect of Cerasus mahaieb seeds on blood glucose level-İstanbul Eczacılık Fak. Mecm.

Bazı Astragalus (Leguminosae) (Geven) türlerinin gövdesinde meydana gelen bir zamktır. Halen bilhassa Türkiye, İran, Kafkasya ve Afganistanda elde edilmektedir.

Türkiyede 380 kadar Astragalus türü bulunmaktadır. Kitre zamkı bilhassa A. aureus Willd., A. brachycaiyx Fischer, A. gutnmifer Lab., A. kurdicus Boiss., A. microcephalus Willd. türlerinden elde edilmektedir.

Kitre zamkı elde edilen Astragalus türleri çok yıllık, dikenli ve pennat yapraklı bitkilerdir. Çiçekler kelebek biçiminde sarı, beyaz veya pembe renklidir. Yastık biçiminde kümeler yaparlar. 850-3000 m yüksekliklerde bulunurlar.

Üretim Muğla ilinden başlayarak Hakkâri iline kadar uzanan geniş bir bölgenin dağlarında yapılmaktadır (1, 2, 3). Elde edilen zamkın özellikleri bitkiye, bölgeye ve elde ediliş yöntemine bağlı olarak büyük bu* değişiklik göstermektedir.

Halen Türkiyede iki cins kitre zamkı elde edilmektedir

I – Yaprak kitre: 1-3 cm uzunlukta, en az 0.5 cm genişlikte, donuk beyaz veya sarımsı renkli şeritler halindedir. Gövdeye yapılan yaralamalar sonucu elde edilir. Piyasada iyi kaliteli kitre olarak kabul edilir. Bu tip kitrenin Kayseri bölgesinde elde ediliş yolu aşağıda özetlenmiştir (1):

2 – Temmuz ortalarından sonra geven gövdeleri, özel bir bıçak İle, eğri olarak ve 1-2 yerinden yaralanır. Yaralama öz hizasma kadar yapılır.

Toplama el ile yapılır ve bir işçi günde 1-2 kilo kadar kitre toplayabilir. Toplanan mal tüccar tarafından temizlenip kalitesine göre ayrıldıktan sonra ihraç limanlarına sevkedilir.

II – Tragakanton (veya Firde): Değişik şekilli tane, çubuk veya ince şeritler halindedir. Rengi beyaz veya sarımsıdır. Gövde ve dallarda meydana gelen delik veya çatlaklardan dışarı çıkarak katılaşmış olan zamkın toplanması ile elde edilir. Düşük kaliteli bir ürün olarak kabul edilir ve ancak sanayide (boya, kumaş vs.) kullanılır.

1900 yıllarında İstanbul borsasında kitre zamkı için kabul edilen sınıflar ve uygulanan fiyat (okka başına kuruş olarak)’lar aşağıya çıkartılmıştır (4):’

Beyaz, ekstra Beyaz, birinci Beyaz, ikinci Beyaz, tabii Beyaz, biando Sarı, seçilmiş Sarı, ikinci Sarı, calo Sarı, hurda

(Blanche extra) (B İanene premier) (Blanche secondaire) (Blanche naturelle) (Blanche biando) (Jaune de choix) (Jaune secondaire) (Jaune djalo) (Jaune refus)

Bugün ise kitre tipleri aşağıdaki şekilde saptanmaktadır (Türk standardı 523):

Birinci fiyor: Yaralamadan sonra toplanan ilk üründür. İnce, beyaz, yan şeffaf ve lekesiz şeritler halindedir. Eczacılık tekniğinde bu kalite kullanılır.

İkinci fiyor: Beyaz renkte.

Birinci beyaz: Donuk beyaz renkli.

Sınıf B.

ikinci beyaz: Krem renkte.

Birinci piyanto: Açık şan renkte. _r

ikinci piyanto: Koyu sarı renkte.

Sınıf C.

Calo: Kirli kahve renkte. Yağmurdan sonra toplanmış olan bir ürün olup üzerinde çok miktarda siyah veya esmer lekeler bulunur.^:–

Çamurlu: Siyahımtırak renkli. Yağmurdan sonra toplanmıştır.

Firde cinsi kitre de, rengine ve temizliğine göre, yukarıdaki şekilde sınıflandırılır.

1  -Baytop, T.: Kitre zamkı, Erciyes dağında yapılmakta olan istihsal hakkında – T. Eczacıları Birüğİ Mecm. 2: 7 (1959).

2 -Baytop, A. ve Gözler, T.: Türk kitre zamkının menşei ve terkibi hakkında – İstanbul Ecz. Fak. Mecm. 7: 56 (1971).

3  -Kımaş, M.: Gevenciler ve geven otu – Türk Folklor Araştırmaları 16 (309): 7292 (1975).

4  -Le journal cie la chambre de commerce de Constantinople 16 (783): 8 (1900).

Bileşim: Bir polisakkarit karışımıdır. Suda çözünen kısmı tr^gakantin, suda çözünmeyip şişen kısmı ise bassorin ismini alır. Asit hidroliz sonunda monosakkaritler ve uron asitlerine ayrılır. Mono-sakkaritler kitrenin elde edildiği bitki türüne göre değişiklik göstermektedir (1).

Etki ve kullanılış: Mukoza üzerinde koruyucu bir etkisi vardır. Bu nedenle boğaz hastalıkları ve iltihaplarında, bir parça zamk ağıza alınarak emilir, Meydana gelen müsİlaj yara üzerini örterek koruyucu bir tesir yapar. Bu etkisi nedeniyle ağızda eritilerek alınan birçok pastilin terkibinde kitre zamkı bulunur. Eczacılık tekniğinde emülsyon, süspansiyon, pastil ve tablet gibi preparatlarm yapılmasında kullanılır. Boya ve kumaş endüstrisinde de kullanılmaktadır. Türkiyenin ihraç maddesidir. Türkiyede elde edilen kitre zamkı dış ülkelerde Anadolu kitresi, İzmir kitresi veya Türk kitresi isimleriyle tanınmaktadır.

Kitre elde etmek için köylüler civarlarındaki gevenlikleri aralarında bölüşürler ve her aile kendisine düşen bölgede kitre elde eder. Toplanan kitre köylere gelen aracılara satılır. Bunlar da topladıkları malı, Türkiye’de kitre ticaretinin merkezi olan, Burdur’daki toptancılara devrederler.

Halen (1999), isteğin azalması sonucu, fiyatlar çok düşmüş ve bu nedenle de dağ köylüleri kitre el-desini terketmeye başlamışlardır.

Türkiye’nin kitre üretimi son yıllarda çok azalmıştır.

Geven’in toprak üstü kısmı Orta ve Doğu Ana-doluda yakacak maddesi ve hayvan yemi olarak geniş bir oranda kullanılmaktadır. Gevenin her türü, bir ayırma yapılmadan hayvanlara yem olarak verilmektedir. Yem olarak kullanılmak için geven önce harlı bir alevde yalazlanarak dikenleri yakılır, sonra ezilip kıyılır ve akşamdan üzerine yeteri kadar serpilen tuzlu su ile ıslatılarak sabaha kadar yu-maşaması sağlanır ve ondan sonra hayvanlara verilir (2).‘

Diğer isimler: Geven balı, Püs. Kitre zamkı elde edilen geven türlerine ise: Ak geven, Püs geveni veya Zamk geveni gibi isimler verilmektedir.

ANZARUT (Sarcocolla):

A. sarcocolla Dymock türünün dallarından elde edilen bir zamktır. Bu tür bilhassa İranda yetişmektedir. 

Anzarut sarımsı beyaz veya esmer renkli ve muntazam olmayan parçalar halindedir. Lezzeti acımsıdır. Suda az çözünür.

Zamk ve karbonhidratlar taşır.

Doğu ülkelerinde, çıbanların tedavisinde kullanılan merhemlerin ve bazı güzellik preparatlarmm terkibine girer.

Diğer isimler: Anzerut, Anzarot, Enzerot.