Etiket: Şifalı Bitki C

CEHRİ

Rhammıs peîiolaris Boiss. (Rhamnaceae) türünün yeşil İken toplanıp kurutulmuş meyvalandır. Bu tür 3 m kadar yükselebilen dikenli bir ağaççıktır. Kışın yapraklarını döker. Meyvalar 6-7 mm çapında, esmer yeşil renkli, tüysüz ve iç kısmı parlak san renkli taneler halindedir. Orta Anadolu bölgesinde yaygın olup eskiden bilhassa Ankara, Kayseri, Antep ve Maraş bölgelerinde yetiştirilirdi. Halen kültürü yapılmamakla beraber, eskiden kalmış kültür bakiyelerine, tarla kenarlarında sık olarak rastlanmaktadır.

Dış görünüş: 6-7 mm çapında, dış yüzü esmer yeşil, içi parlak sarı renkli, kokusuz ve lezzetsiz tanelerdir.

Bileşim: Sabit yağ, antrasen ve flavon türevleri taşımaktadır. Kayseri bölgesinde yetişen bitkilerin meyvalarında % 4 sabit yağ ve % 0.08-0.15 arasında serbest antrasen türevi bulunduğu saptanmıştır (2). En önemli flavon türevi ksantoramnin’dir.

Etki ve kullanılış: Meyvaları eskiden müshil olarak kullanılırdı. Halen bu şekilde kullanılışı terkedilmiştir. Taşıdığı san renkli boyar madde (ksantoramnin) nedeniyle eskiden beri kumaş (ipekli kumaşlar, yazma, yün) ve yağların boyanmasında kullanılmaktadır (3). Taşıdığı az miktarda antrasen türevi nedeniyle son yıllarda bazı Avrupa ülkelerinde gıda maddelerinin boyanmasında kullanılışı yasaklanmıştır.

Anadoluda iyi kaliteli Cehri Kayseri bölgesinde elde edilmektedir. İhracat bilhassa İzmir ve Samsun limanlarından Amerika, Fransa ve İngiltereye yapılırdı (4). On dokuzuncu yüzyılın ortalarında Anadoluda elde edilen Cehri miktarı yaklaşık 10.000 ton civarına erişiyordu (5.6). Bugün Anadoluda Cehri ekimi yapılmamaktadır. Sınırlı olan tüketim, eski kültür bakiyelerinden karşılanmaktadır.

Avrupada yetişen R. infectoriııs L. ile R. tincto-riııs Waldst. et,Kit. türlerinden elde edilen meyvalar da eskiden boyar madde olarak kullanılmıştır. Bugün ticarette yalnız Anadoludan elde edilen ürün bulunmaktadır.

Diğer isimler: Altııi ağ., A’lâcehri, Boyacıdikeni, Cehnİ. Cehre, Cehri.

Anadoluda 20’den fazla Rhammıs türü bulunmaktadır. Bunlardan bazılarının meyva ve kabukları tedavi alanında kullanılır. Genellikle müshil bir etkiye sahiptirler. Anadoluda yetişen türlerin ekserisi antrasen ve flavon türevleri yönünden incelenmemiştir.

CAVİ REÇİNESİ

Agathis aıtsîralis Salisb. (Pinaceae) türünden meydana gelmiş ve zamanla fosilleşmiş bir oleore-

sinadır. Bu tür 25-35 m yükseklikte, yaprakları mızrak biçiminde, gövdesi bol reçineli ve kışın yaprak dökmeyen gösterişli bir ağaçtır. Yeni Zelan-dada ormanlar meydana getirir. Bu ormanlarda meydana gelmiş olan oleoresina uzun zaman toprak altında kalarak fosilleşmiştir. Halen toprak kazılarak, 7-8 kg. ağırlığında parçalar halinde dışarı çıkartılmaktadır (1).

Soluk sarı veya yeşilimsi sarı renkli, donuk, üzeri topraklı, terementi kokulu ve değişik büyüklük ve biçimde parçalardır. Kaynar alkolde tamamen çözünür.

Uçucu yağ, rezin, reçine asitleri, acı maddeler ve diğer bileşikler taşımaktadır/

Boya, cila ve muşamba endüstrisinde mühim bir ilkel maddedir.

Halen İstanbul aktarlarında Cavi reçinesi yerine Sumatra asilbendi (Resina Benzoe Sumatra) verilmektedir.

Diğer isimler: Kovri, Kauri.

CİVANPERÇEMİ

Achiilea miîlcfoîium L. (Composiîae) türünün kurutulmuş çiçekli ve yapraklı dallandır. Bu tür 10-100 cm yükseklikte, yünlü gibi tüylü, parçalı yapraklı, beyaz çiçekli, çok yıllık, otsu bir bitkidir. Bilhassa Kuzey ve Doğu Anadoluda yetişmektedir.

Dış görünüşü: Yapraklı ve çiçekli dallardan ibarettir. Yapraklar parçalı, parçalar dar, yünlü gibi tüylü. Çiçek durumunda 50-150 kapitulum bulunur. Dİ1 şeklindeki çiçekler beyaz renkli. Özel ve kuvvetli bir kokusu ve acımtırak bir lezzeti vardır.

Bileşim: Mavimtırak renkli bir uçucu yağ taşır. Uçucu yağın bileşim ve miktarı bitkinin varyetesine ve elde ediliş .zaman ve yöresine göre çok değişmektedir. Herba kısmında genellikle % 0.2-0.4 arasında uçucu yağ bulunmaktadır. Bu uçucu yağda azulen, limonen, borneol, pinenler, seskiterpenler vs. vardır (3,4).

Etki ve kullanılışı: îdrar arttırıcı, iştah açıcı, gaz söktürücü, adet söktürücü ve yara iyi edici (bilhassa basurda) etkilere sahiptir.

Kullanılış şekli: Dahilen infusyon (% 5) günde 2-3 bardak içilir. Yara iyi edici ve basur ağrılarını dindirici olarak, taze yaprağın sıkılması ile elde edilen usare, bir tülbent ile yaranın veya basur memelerinin üzerine konur ve pansuman günde 2-3 defa değiştirilir. Etkili ve zararsız bir ilâçtır.

Diğer isimler: Akbaşlı, Barsamaotu, Beyaz cİvanperçemi, Binbiryaprakotu, Kandilçiçeği, Mar-samaotu.

Türkiyede 40 kadar Achiilea türü bulunmakta ve bunların birçoğu tedavi amacıyla, yukarıdaki tür yerine kullanılmaktadır. Bunların başhcaları şunlardır:

A. aleppica DC. (Yılançiçeği): 5-60 cm yükseklikte, çok yıllık, otsu bir bitkidir. Yapraklar tüylü, parçalı, parçalar iplik şeklinde. Çiçekler fildişi beyazı, soluk sarı ve altm sarısı renklidir. Orta ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde yaygın bir türdür.

A. armenorum Boiss. et Hausskn. (Baytaran):

10-25 cm yükseklikte, yünlü gibi tüylü, beyaz çiçekli, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Kahramanma-

1  – Korur. N. R.: Türkiyede nebati boyalar – Y. Zır. Ensl. Çalışmaları Sayı 41, 31, Ankara (1937).

anıştırmalar – Ankara Y. Zir. Enst. Derg. 2: 680 (1945).

Polytechnique Federale, Zürich (1949).

4 – Yürekli, A. K. ve Güral. B.: Achiilea genusunda bulunan lakionik seskiterpenler – IV. Bitkisel îlâç Hammaddeleri

Toplantısı, bildiriler 105. Eskişehir (19S3).


raş bölgesindeki dağlarda (Berit dağı) yetişir.

A. biebersieinii Afan. (Syn: A. micranthaWiIld.) (Pireotu, Sarı civanperçemi): 10-100 cm yükseklikte, çok tüylü, san çiçekli, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Batı Anadolu hariç, Anadolunun diğer bölgelerinde yaygındır.

Çiçek durumlarında % 0.45 uçucu yağ bulunmaktadır. Bu uçucu yağda % 49 sineol bulunduğu saptanmıştır (1).

Çiçek durumları iştah açısı ve Elazığ bölgesinde pirelere karşı kullanılmaktadır.

A. kotschyi Boiss: 15-40 cm yükseklikte, yünlü gibi tüylü, parçalı yapraklı, beyaz çiçekli, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Orta ve Doğu Anadoluda bulunan bir türdür.

A. mulîîfida (DC.) Boiss. (Ebülmülük): 10-30 cm yükseklikte, yeşil yapraklı, beyaz çiçekli, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Memleketimizde yalnız Uludağ’da (1700-2550 m) bulunmaktadır.

A. nohilis L. (Ayvadana, Ayıdanası, Kurtotu): 15-70 cm yükseklikte, sık tüylü, soluk sarı çiçekli, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Memleketimizde 4 alttürünün bulunduğu bilinmektedir. Bu alttürlerden en yaygın olanı subsp. neilreıchii (Kemer) Formanek alttürüdür. Bu alttüre ait çiçekli dallar İzmir aktarlarında “Ayvadana” ismi altında satılmaktadır. Aynı bitki Bursa’da “Ayıdanası” ismiyle tanınmaktadır.

A. setacea Waldst. et Kit. (Tilkikuyruğu, Yılandili): 10-80 cm yükseklikte, sık tüylü, parçalı yapraklı, beyaz çiçekli, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Doğu bölgesi hariç, Anadoluda yaygın bir türdür.

Torul (Gümüşhane) bölgesinde, yapraklarının ezilmesi ile elde edilen lapa, haricen yara iyi edici olarak kullanılmaktadır.

A. wilhelmsii C. Koch: 10-30 cm kadar yükselebilen, parlak san çiçekli bir türdür. Bilhassa Doğu

ve Güney Anadolu bölgelerinde yetişir. Erzurum (Ilıca) bölgesinde çiçekli dalları böcek kaçırttcı ve öldürücü olarak kullanılır. Çiçekli dallarında % 0.7 oranında uçucu yağ ve bu yağda da kâfur ve borne-ol bulunduğu saptanmıştır (2,3).

ÇITLENBIK YAPRAĞI

Yapraklar ve genç sürgünler tanen taşır ve kabız olarak kullanılır. Meyvası yenilebilir, fakat lezzetsizdir

İnfusyon (% 5) günde 2-3 bardak içilir.

C. giabraîa Steven ex Planchon (Gilikşeker): 3-5 m yükseklikte, kışın yapraklarını döken bir ağaççıktır. Yapraklar 3-8 cm uzunlukta, sivri uçlu, dişli kenarlı ve genellikle tüysüzdür. Meyva bezelye büyüklüğünde, turuncu renkli ve tatlı lezzetlidir. Orta ve Doğu Anadoluda yaygın bir bitkidir.

Olgun meyvaları dövüldükten sonra, Konya bölgesinde, kavut (1) olarak yenilir.

Diğer isimler: Çıtlık (2)

ÇAKŞIROTU KÖKÜ

F. elaeochyîris Korovin (Syn: F. meifolia (FenzJ) Boiss.) türünün kurutulmuş kökleridir. Bu

1  – Akkoyunlu, A.Z.: Şerbetçiotu (Hublon) üzerinde 1940-42 çalışmaları – Tekel Enst. Rap, 3: 23 (1943).

2 – Kilıç, O.: Ülkemizde yetişen şerbetçiotSarımn acı asitleri üzerinde yüksek basınçlı sıvı kromatografisi iie bir araştırma –

Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yıll. 30: 211 (1980).

3  – İqbal, N.: Bitkisel harika bir ilâç : Asafoetida – Türk Foiklor Araştırmaları 15 (295): 6902 (1974). (A. Demirhan tarafından

Tü^kçeye çevrilmiştir).

tür 1-2 m yükseklikte, sarı çiçekli, çok yıllık bir bitkidir (Resim: 34). Adana, İçel ve Hatay bölgesi dağlarında yetişmektedir.

Kökler nişasta, kateşik tanen, saponin, alkaloit, rezin ve uçucu yağ (% 0.6-0.8) taşımaktadır (1).

Bu bitkinin kökleri toz edilip bal ile karıştırıldıktan sonra cinsel kudreti arttırıcı olarak kullanılmaktadır. Antakya bölgesinde bu drogun kısırlığa karşı iyi geldiği ve bunun yapraklarını yiyen hayvanların (keçi) ikiz doğurduğu iddia edilmektedir. Bu bölgede halk bitkiyi erkek (çiçek durumu meydana getirmiş) ve dişi (çiçek durumu meydana getirmemiş, rozet yapraklı) olmak üzere iki çeşide ayrılmaktadır (1).

Ferula türleri Dioscorides döneminden beri tedavide kullanılan bitirilen.” ir. Anadoluda 17 kadar Ferula türü bulunmaktadır. Bunlardan bazılarının (F. communis L.,F. orienîalis L., F. rigidula DC. gibi) yaprakları, suda haşlanarak acılıkları giderildikten sonra, bilhassa Doğu Anadoluda gıda olarak kullanılmaktadır. Yumurta ile pişirilerek yenir veya turşusu yapılır (2). :

Ferula türlerinin yaprakları, kurutulduktan sonra, “Heliz” veya “Helizan” ismi altında, Doğu Anadolu bölgesinde, hayvan yemi olarak da kullanılmaktadır.

Bu türün taze yapraklan ilkbaharda (Mayıs) Er-zurum sebze pazarında “Çağşır” adı altında satılmaktadır. Yapraklar tuzlu suda salamura halinde saklanır ve sebze olarak kullanılır.