Origanum majorana L. (Syn: Majorana horten-sis Moerıch) (Labiatae) türünün kurutulmuş çiçekli dalladır. Bu tür 20-80 cm yükseklikte, çalı görünüşünde, yaprakları tüylü, çiçekleri beyaz veya pembe renVii bir bitkidir. Kaliks bir dudaklı olup, alt dudak bulunmamaktadır. Kuru sırtlar, kayalık

1  – bay top. Ta uogu Karauenîz böıgcsifin, uobı ve zenirtı oıtfcıiea – iierb? Msdıca 5: J u¹^)-

2 – Vüinei, A. ve Ceylan. A.: Vida tricolor L. üzerinde araştırma – Ege Üniv. Zır. Fak. Derg. 16 (3): 97 (İ979).

yerler ve orman açıklıklarında yetişir. Anadoluda nadir bir bitkidir. Yalnız Güney Anadolu (Alanya, Anamur, Mersin) da bulunmaktadır.

Dış görünüş: Yapraklar karşılıklı, saplı veya sapsız, 1.5-2 cm uzunlukta, küt uçlu, beyazımtırak tüylü ve kuvvetli kokuludur. Gövde tüylü ve dört köşeli. Çiçekler çok küçük, genellikle beyaz renkli.

Bileşim: Uçucu yağ (% 0.3-0.6 taze bitkide), tanen ve acı madde taşımaktadır. Uçucu yağda ter-penler ve ketonlar bulunur. Anadolu kökenli kurutulmuş bitkilerde % 1.7 uçucu yağ bulunduğu saptanmıştır (1).

Etki ve kullanılış: Yatıştırıcı, midevi, idrar arttırıcı, gaz söktürücü, terletici ve kabız Özellikleri vardır. Romalılar döneminden beri, bilhassa Orta Av-rupada, baharat olarak kullanılmaktadır.

Aym maksat için uçucu yağı (Oleum majoranae) da kullanılır.

Kullanılış şekli: Toz veya infusyon (% 5) halinde kullanılır. Uçucu yağı bir damla bir şeker parçası üzerine damlatılarak alınmaktadır.

Diğer isimler: Macuranotu, Mercengüş (Farsça

mezengüş’den).

O. dictamnus L. (Girit kekiği): Bu tür 20 cm kadar yükseklikte, beyaz tüylü, pembe çiçekli ve çok yıllık bir bitkidir. Girit adasında yetişmektedir. Tür-kiyede bulunduğu şüphelidir.

O. heracleoticum L. (Syn: O. vulgare L. subsp. hirtum (Link) İetsvvaart) (İstanbul kekiği): Sık tüylü, çok yıllık, beyaz veya pembe çiçekli ve kuvvetli kokulu bir bitkidir. Kaliks tüp biçiminde, 5 dişli ve tüylü. Trakya, Batı ve Güney Anadoluda yaygm bir, türdür.

Kuru bitki % 4-5 uçucu yağ taşır. Bu uçucu yağda bilhassa karvakrol bulunmaktadır.

Yapraklı çiçek durumları ticarette “Kekik” ismi altında satılır ve kekik yerine baharat olarak kullanılır.

O. onitesh. (Syn: O. smyrnaeum L.) (îzmir kekiği): 50-60 cm kadar yükselebilen, tüylü, beyaz çiçekli, kuvvetli kokulu ve çok yıllık bir bitkidir. Kaliks tek dudaklı olup alt dudak bulunmamaktadır. Batı ve Güney Anadoluda bol olarak yetişir/ ^;–

Kuru bitki % 2-3 oranında uçucu yağ taşır. Bu uçucu yağda bilhassa karvakrol bulunmaktadır.

Yapraklı çiçek durumları ticarette “Kekik” ismi altında satılır ve kekik yerine baharat olarak kullanılır.

Yukarıdaki iki türün yapraklı ve çiçekli dallarından su buharı distilasyonu ile elde edilen uçucu yağ “Kekik yağına” (Oleum Origani smyrnaeum) ismi altında ticarete çıkartılmaktadır.

Bu uçucu yağ sarımsı-kırmızı renkli, özel ve kuvvetli kokulu ve yakıcı lezzetli bir sıvıdır. Bilhassa karvakrol taşır.

Kekik yağına benzer etkilere sahiptir. Genellikle kekik yağı yerine kullanılır.

O. sipyleum L. (Tahtacıotu): 80 cm kadar yükselebilen, alt kısmı tüylü ve üst kısmı tüysüz, pembe çiçekli ve çok yıllık bir bitkidir. Kaliks iki dudaklı ve pembe renklidir. Batı, Orta ve Güney Anadoluda yaygın olarak bulunur.

İdrar arttırıcı ve hazmettirici olarak, çay halinde kullanılmaktadır.

O. vulgare L. (Güveyotu, Kekiikotu (Bursa), Fu-deng): 100 cm kadar yükselebilen, pembe veya beyaz çiçekli, otsu ve çok yıllık bir bitkidir. Kaliks tüp biçiminde, hemen hemen birbirine eşit uzunlukta 5 dişli. Kurak tepeler, taşlık sırtlar ve orman açıklıklarında yetişir. Anadoluda yaygın bir bitkidir.

Memleketimizde 4 alttürü (subsp. gracile, subsp. hirtum, subsp. viride ve subsp. vulgareYnün yetiştiği bilinmektedir. Bunlar tüylenme şekilleri ve çiçek renklerine göre birbirinden ayrılır.

1 – Gürgen, A.R.: Türkiyenin Önemli eteri yağlan üzerinde araştırmalar. II -Ankara Y. Zir. Enst. Derg. 9 (2): 332 (1948).

Uçucu yağ (% 0.1-0.2, taze bitkide) taşımaktadır. Uçucu yağda bilhassa karvakrol bulunur.

Terletici, idrar arttırıcı, gaz söktürücü ve yatıştırıcı olarak, infusyon (% 2) halinde kullanılır. Kekik yerine baharat olarak da kullanılmaktadır. *

Memleketimizde yetiştiği bilinen 4 alttür, uçucu yağları ve uçucu yağların bileşimi yönünden, karşılaştırılmalı olarak henüz incelenmemiştir.

Bkz. Kekik suyu.

Meyva uçucu yağ, tanen, şekerler ve organik asitler (sitrik ve malik) taşımaktadır.

1 – Erlaçin, S. ve Ercİyas, E.: Myrtus communis L. (Mersin bitkisi) yapraklarının tanen yönünden incelenmesi – Doğa Bilim Derg. 2(1): 75 (1978).

XV – TÜRKİYE’DE KULLANILAN TIBBİ BİTKİLER H 295

MEŞE KABUĞU (Cortex Querci):

Q. robur L. (Sdpiı meşe) ve diğer meşe türlerinin (1, 2) genç dallarından alınıp kurutulmuş kabuklardır.

Meşe kabuğu 1-3 mm kalınlıkta, oluk veya boru biçiminde, dış yüzü gri, iç yüzü esmer tarçın renkli, kokusuz, acımsı ve buruk lezzetli parçalardır.

Gallik tanen (% 10-20), gallik asit, renk maddeleri, acı maddeler vs. taşımakladır.

Kabız, kuvvetlendirici ve antiseptik etkilere sahiptir.

Dahılen kabız olaruk 0.5 gr, günde birkaç defa hap halinde veya iııfusyon (% 3-6) şeklinde kullanılır. Haricen, boğaz hastalıklarında, infusyon ile gargara yapılır. Bazı maddeler (alkaloitler, bakır ve kurşun tuzları) ile zehirlenmelerde, hastaya meşe kabuğu veya mazı ile hazırlanmış infusyonlann içirilmesi çok faydalıdır. Bu droglardaki tanen, zehirli madde ile birleşerek onun kana geçmesini Önler.

Aynı maksatlar için kabukları kullanılan diğer türler;

Q coccifera L. (Kermes meşesi, Kırmız meşesi): 10 m kadar yükselebilen, kışın yapraklarını dökmeyen, bir çalı veya bodur ağaçtır. Yapraklar sert, 4 cm’ye kadar uzunlukta, kenarı dişli, dişlerin uçları batıcı, her iki yüzde de tüysüz. Batı ve Güney Ana-doluda yaygın olan bir türdür. . 

Q. ilex L. (Pırnal meşesi): 10-15 m yükseklikte, kışın yapraklarını dökmeyen bir ağaççıktır. Yapraklar sert, 4 cm’ye kadar uzunlukta, dişli kenarlı, dişlerin uçları batıcı, yaprağın üst yüzü çıplak, alt yüzü ise sık tüylüdür. Batı ve Kuzey Anadoluda bulunan bir türdür.

Odtmü hafiCve işlemesi kolay olduğundan eskiden şarap ftrçısı ve kasnak yapımında kullanılırdı. Bugün bilhassa mobilya yapımında kullanıimakta

Dal kabukları, dekoksiyon halinde (% 5), kabız oiarak kullanılmaktadır.

Baytop, T.: De la compnsilion chimique de !a racine et du suc de regüsse d’Anatolie  Muter. Veg. i: 396 (1954).

rın sporlarıdır. Sporlar siyah renkli ve kömür tozu görünüşünde olup mısır taneleri yerinde oluşan urların içinde bulunur. Halk arasında haricen kan kesici olarak kullanılmaktadır. Çavdar mahmuzu (Se-cale Cornutum)’na benzer bir etkisi olduğu bilinmektedir.

Diğer isimler: Mısırkömürü. MîSiryamğı.

Salvadora persica L. (Salvadoraceae) türünün kurutulmuş gövde, dal veya kök parçalarıdır. Bu tür dikensiz küçük bir ağaçtır. Yapraklar karşılıklı, tam kenarlı ve derimsi. Çiçekler 4 parçalı. Meyva küçük bir kiraz biçimindedir. Bitki Kuzey Afrika, İran ve Hindistanda yetişir.

Misvak parmak kalınlığında, 10-20 cm boyda, gü-müŞümsü esmer renkli çubuklar halindedir. Yakın Doğu ülkeleri mUslünıan halkı taıafından diş temizliği İçin kullanılır (2). Misvak diş temizliği için şöyle ha-

1  – Ünver, S.A.: Misk’in faydaları – Tıp Tarihimiz Yıllığı i: 51 (1966). -.

2 – Korvak. U.: İslâm dünyasında misvak – Ankara Dişhekimliği Bük. 1 (‘!): 24 (1966).

zırlanır: Çubuğun bir ucundan kabuk bir cm kadar uzunlukta soyulur. Bu kısım 24 saat kadar suda bırakılarak yumuşatılır. Sonra hafifçe dövülerek uç kısımdaki lifler meydana çıkartılır. Bu şekilde elde edilen fırça ile dişler fırçalanır. Misvaktan yapılan fırça ile dişlerin temizlenmesinde hem liflerin etkisi ve hem de misvakta bulunan bileşiklerin antiseptik ve temizleyici özelliği etkili olmaktadır. Misvak (Arapça Arak) dallarının iyi bir diş temizleyici olduğu İbn Al Baytar’da kayıtlıdır (1). Misvak bitkisinin yaprakları kuvvet verici, ateş düşürücü ve yatıştırıcı, meyvalan İse gaz söktürücü ve idrar arttırıcı olarak, bitkinin yetiştiği ülkelerde, yerli halk tarafından kullanılmaktadır.

Diğer isimler: Arak (Arapça), dişpaklayıcı, Mosfak (Farsça).

Mespilus germanica L. (Rosaceae) türünün taze meyvalarıdır. Bu tür yabani halde 2-3 m yükseklikte, dikenli bir ağaççıktır. Yetiştirilen kültür formu

dikensiz olup boyu 6 m’ye kadar yükselebilir. Yapraklar basit, alt yüzde tüylü, tam veyâ’dişli kenarlı. Çiçek beş parçalı ve beyaz renkli. Meyva esmer renkli, küremsi şekilli, genellikle 5 çekirdekli ve buruk lezzetli. Kuzey Anadolu dağlarında yabani olarak yetişir. Çok eski tarihlerden beri Anadoluda, meyvası için yetiştirilmektedir.

Bileşim: Şekerler, organik asitler ve tanen taşımaktadır.

Etki ve kullanılış: Barsak hastalıklarında (dizanteri, kolit vs.) iyi bir kabız ve düzenleyicidir. Zehirli bileşikler taşımadığı için tehlikesizce kullanılabilir. Alınacak günlük miktar 100-200 gr.

Kullanılış şekli: Çekirdeği çıkartılmış olan ham meyvalar bir havanda ezilir, süt veya şeker ile karıştırıldıktan sonra yenir. Kolaylıkla alınabilecek olan bir şekil ise aşağıdaki gibi hazırlanır: 100 gr ham muşmula parçalanır ve 500 gr su ile 15 dakika kaynatılır, soğuduktan sonra süzülür. Sulu kısım biraz şeker ile tatlandırıldıktan sonra içilir.

Çekirdeği (Semen Mespili) idrar arttırıcı etkiye sahip olup, infusyon (% 5) halinde, böbrek ve mesane taşlarının düşürülmesinde kullanılır.

Diğer isimler: Beşbıyık, Döngel.