Baytop, T.: De la compnsilion chimique de !a racine et du suc de regüsse d’Anatolie Muter. Veg. i: 396 (1954).
rın sporlarıdır. Sporlar siyah renkli ve kömür tozu görünüşünde olup mısır taneleri yerinde oluşan urların içinde bulunur. Halk arasında haricen kan kesici olarak kullanılmaktadır. Çavdar mahmuzu (Se-cale Cornutum)’na benzer bir etkisi olduğu bilinmektedir.
Diğer isimler: Mısırkömürü. MîSiryamğı.
Salvadora persica L. (Salvadoraceae) türünün kurutulmuş gövde, dal veya kök parçalarıdır. Bu tür dikensiz küçük bir ağaçtır. Yapraklar karşılıklı, tam kenarlı ve derimsi. Çiçekler 4 parçalı. Meyva küçük bir kiraz biçimindedir. Bitki Kuzey Afrika, İran ve Hindistanda yetişir.
Misvak parmak kalınlığında, 10-20 cm boyda, gü-müŞümsü esmer renkli çubuklar halindedir. Yakın Doğu ülkeleri mUslünıan halkı taıafından diş temizliği İçin kullanılır (2). Misvak diş temizliği için şöyle ha-
1 – Ünver, S.A.: Misk’in faydaları – Tıp Tarihimiz Yıllığı i: 51 (1966). -.
2 – Korvak. U.: İslâm dünyasında misvak – Ankara Dişhekimliği Bük. 1 (‘!): 24 (1966).
zırlanır: Çubuğun bir ucundan kabuk bir cm kadar uzunlukta soyulur. Bu kısım 24 saat kadar suda bırakılarak yumuşatılır. Sonra hafifçe dövülerek uç kısımdaki lifler meydana çıkartılır. Bu şekilde elde edilen fırça ile dişler fırçalanır. Misvaktan yapılan fırça ile dişlerin temizlenmesinde hem liflerin etkisi ve hem de misvakta bulunan bileşiklerin antiseptik ve temizleyici özelliği etkili olmaktadır. Misvak (Arapça Arak) dallarının iyi bir diş temizleyici olduğu İbn Al Baytar’da kayıtlıdır (1). Misvak bitkisinin yaprakları kuvvet verici, ateş düşürücü ve yatıştırıcı, meyvalan İse gaz söktürücü ve idrar arttırıcı olarak, bitkinin yetiştiği ülkelerde, yerli halk tarafından kullanılmaktadır.
Diğer isimler: Arak (Arapça), dişpaklayıcı, Mosfak (Farsça).
Mespilus germanica L. (Rosaceae) türünün taze meyvalarıdır. Bu tür yabani halde 2-3 m yükseklikte, dikenli bir ağaççıktır. Yetiştirilen kültür formu
dikensiz olup boyu 6 m’ye kadar yükselebilir. Yapraklar basit, alt yüzde tüylü, tam veyâ’dişli kenarlı. Çiçek beş parçalı ve beyaz renkli. Meyva esmer renkli, küremsi şekilli, genellikle 5 çekirdekli ve buruk lezzetli. Kuzey Anadolu dağlarında yabani olarak yetişir. Çok eski tarihlerden beri Anadoluda, meyvası için yetiştirilmektedir.
Bileşim: Şekerler, organik asitler ve tanen taşımaktadır.
Etki ve kullanılış: Barsak hastalıklarında (dizanteri, kolit vs.) iyi bir kabız ve düzenleyicidir. Zehirli bileşikler taşımadığı için tehlikesizce kullanılabilir. Alınacak günlük miktar 100-200 gr.
Kullanılış şekli: Çekirdeği çıkartılmış olan ham meyvalar bir havanda ezilir, süt veya şeker ile karıştırıldıktan sonra yenir. Kolaylıkla alınabilecek olan bir şekil ise aşağıdaki gibi hazırlanır: 100 gr ham muşmula parçalanır ve 500 gr su ile 15 dakika kaynatılır, soğuduktan sonra süzülür. Sulu kısım biraz şeker ile tatlandırıldıktan sonra içilir.
Çekirdeği (Semen Mespili) idrar arttırıcı etkiye sahip olup, infusyon (% 5) halinde, böbrek ve mesane taşlarının düşürülmesinde kullanılır.
Diğer isimler: Beşbıyık, Döngel.
Sambucus nigra L. (Caprifoliaceae) türünün gölgede kurutulmuş çiçekleridir. Bu tür 10 m kadar yükseklikte, beyaz çiçekli bir ağaççık olup memleketimizde bahçelerde yetiştirilir.
Dış görünüş: Krem renkli çiçek ve çiçek parçalarından ibarettir. Çiçekler küçük ve 5 parçalıdır. Kuvvetli kokulu, önce tatlımsı, sonra acı lezzetlidir.
Bileşim: Uçucu yağ (% 0.3), müsilaj. rezin, tanen ve sambunigrin isimli bir glikozit taşır. Rize ve Zonguldak böigelelerinden toplanan materiyel ru-
tozit ve antosiyanlar yönünden incelenmiştir (1).
Etki ve kullanılış: İdrar söktürücü, terletici ve müshil etkileri vardır. Yaprak ve gövde kabukları da aynı maksat için kullanılmaktadır.
Kullanılış şekli: İnfusyon veya dekoksiyon (%4-8) günde 2-3 bardak içilir.
Diğer isimler: Kara mürver.
P.pğu Anadolu (Erzurum, Diyarbakır ve Siirt bölgeleri) da yetişen bazı meşe {Qucrcus libanİ Oli-vier, Q. persica Jaub. et Spach, Q. vallonca Kotschy ve diğerleri) türlerinin yapraklan üzerinde meydana gelen usarenin toplanması ile elde edilir.
Tatlı lezzetli ve açık yeşil renkli parçalar halindedir.
Sakkaroz ve glikoz taşır (2, 3).
Tat verici ve müshil olarak kullanılmaktadır. Zararsız bir müshildir. Ortaçağdan beri tanınmaktadır (4,5,6).
Evliya Çelebi Malatya bölgesinde elde edilen kudrethelvası için şöyle yazmaktadır (7).
“Dağlarında Gerengu denilen kutrethelvası olur. Allahın emriyle gökten yağıp meşe ve pelit ağaçlarının yapraklarında olan bir müshil helvadır”
Türk kudrethelvası, Diyarbakır kudrethelvası veya Gezengevi isimleriyle tanınır. Bu sonuncu isim Farsça Gaze-elefi kelimesinden gelir. Bkz. Balsıra tomurcuğu.:
Cotoneaster nummularia Fisch. et Mey. (Dağ-muşmulası): 2-3 m yükseklikte, kışın yaprağını döken, beyaz çiçekli bir ağaççıktır. Meyva 6-8 mm uzunlukta ve kırmızı renklidir. Batı bölümü hariç hemen bütün Anadoluya yayılmış bir bitkidir.
Meyvaları iştah açıcı, midevi ve balgam soktürücü olarak kullanılır. Bu bitkiden İranda “Şirkhişt” denilen bir nevi kudrethelvası elde edilmektedir (8). Bu şekerli maddenin (glikoz ve sakkaroz taşır) Anadoluda da elde edilip edilmediği bilinmemektedir.