Rhus coriaria L. (Anacardiaceae) türünün kurutulmuş yapraklarıdır. Bu tür 3 m kadar bîr yüksekliğe erişebilen ve kışın yapraklarını döken bir ağaççıktır (Resim: 75). Yapraklar tek tüysü, meyva tek tohumlu, üzeri tüylü ve esmer kırmızı renklidir. Anadoluda yaygın bir bitkidir.

Dış görünüşü: 5-21 yaprakçıklı bir bileşik yapraktır. Yaprakçıklar 5-6 cm uzunlukta, dişli kenarlı, kalın ve her iki yüzden de tüylüdür. Kokusuz ve buruk lezzetlidir.

Bileşim: Tanen, şekerler, mum ve flavon türevi sarı renk maddeleri (mirisetin) taşımaktadır. Anadolu kökenli yapraklarda % 21.7 tanen bulunduğu saptanmıştır (2).

G. Schmaus ve ark. yerli somak yapraklarında % 15-20 arasında polifenolik bileşikler bulunduğunu göstermişlerdir (3).

Etki ve kullanılış: Kabız, kan kesici ve antiseptik etkilere sahip bir drogdur. Derilerin tabaklanmasında ve yünlü kumaşların boyanmasında da kullanılmaktadır.

Kullanılış şekli: înfusyon (% 5-10) halinde da-hilen veya boğaz ve diş etleri hastalıkarında garga-

ra halinde kullanılır..

Türkiyenin dışsatım ürünlerinden biridir (4, 5).

Diğer isimler: Debbağ sumağı, Derici sumağı, Sumak, Tatari (Gümüşhane), Tekri ağ., Tetri, tirimli.

İris germanica L. (Mor süser.) (İridaceae) ve buna yakın diğer türlerin soyulmadan veya kabuğu soyulduktan sonra güneşte veya fırınlarda kurutulmuş rizomudur. Yapraklan kılıç biçiminde (4), çiçekleri 6 parçalı, büyük ve mor renkli olan, çok yıllık, otsu

bir bitkidir. Memleketimizde, park ve bahçelerde ve mezarlıklarda süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Dış görünüş: 5-10 cm uzunlukta ve 2-4 cm genişlikte, sert, ağır, kabuğu soyulmuş veya soyulmamış parçalar halindedir. Kokusu menekşe kokusunu andırır. Lezzeti biraz baharlıdır. , – , ,

Ticarette kabuğu soyulmamış (Rhizoma îridis naturale) ve kabuğu soyulmuş (R. İridis mundatum) olmak-özere iki cins süsen kökü bulunur. Kabuğu soyulmuş olanın fiyatı diğerinin iki mislidir.

Bileşim: Nişasta ve uçucu yağ taşır. Uçucu yağ içinde droga menekşe kokusunu veren iron isimli

bir keton bulunmaktadır.

Etki ve kullanılışı: İdrar söktürücü ve safra arttırıcı etkilere sahiptir. Koku verici olarak geniş bir şekilde kullanılır._:

Avrupa piyasasında çocuklar için özel olarak hazırlanmış bir cins süsen kök (R. îridis pro infan-tibus) bulunmaktadır. Bu cins 4-8 cm uzunlukta, üzeri toma edilmiş parçalardır. Diş çıkaran çocuklara verilir. Çocuklar bu parçaları ağızlarında geveleyerek diş etlerinin kaşıntısını giderirler.

Kullanılış şekli: Diş tozları, pudralar ve talk tozuna menekşe kokusu vermek için, süsen kökünün ince tozu bu preparatlara bir miktar katılır. Dahilen toz halde 0.25-2 gr, veya infusyon (% 1-5) halinde günde 2-3 bardak içilir.

Diğer isimler: İris kökü, Menekşe kökü, Mezarlık süseni, Susam kökü. Bazı bölgelerde bitkiye “Zambak” ismi de verilmektedir,

Sarı çiçekli bir bataklık bitkisidir. Anadoluda yaygındır. Kökleri (Rhizoma Pseudacori) safra söktürücü ve müshil bir etkiye sahiptir.

Bkz. Eğir kökü.

1  – Evliya Çelebi: Seyahatname (Tiirkçeleştiren: Z. Danışman) 4: 243 İstanbul (1970),

2 – Bakras=Pagrae=Kabaağaç: Kırıkhan Antakya yolu üzerinde, batı kısımda, ana yola 4 km uzakta, kale ve şehir. Eskiden

Bağras da denilirdi. Haçlılar döneminden önce kalesi, akar suları ve bahçeleri ile meşhur idi. Haçlılar seferinden sonra harap olmuş ve bugün bir köy halindedir.

3 – Musavver Sümbüiname, 1149/1737, Topkapı Sarayı Kütüphanesi No. H. 413,

4 – Kılıç şeklindeki yapraklarının, fena ruhlann gökten mezara inmesini önlediği inancı müslümanlar arasında yaygındır. Bu

nedenle bu bitki bilhassa müslüman mezarhklannda görülür. Mezarlar üzerine bilhassa, hacılar tarafından Mekke’den getirilen, 1. aibicans Lange türü (Ak süsen) ekilmektedir.

Dahileri, infusyon halinde, adet kesici olarak kullanılır.

Diğer isimler: Kanburuyan (Gümüşhacıköy), Kurbağaotu. .

Arnebia densiflora (Nordm.) Ledeb. (Syn: Macrotomia cephalotes (DC.) Boiss): 20-40 cm yükseklikte, sarı çiçekli, yaprakları kadife gibi tüylü, kalın köklü, çok yıllık, gösterişli bir bitkidir, Orta Anadolu bölgesinde yetişir.

Bu türün kökleri de Havacıva kökündekine benzer boyar maddeler taşır ve onun gibi kumaş boyamakta kullanılır (1,2).