Bazı Gypsophila türleri (Caryophyllaceae)’nin, ilkt«dıarda topraktan çıkartılıp güneşte kurutulmuş, kök ve rizomlandır. Anadoluda çöven elde edilen türler çok yıllık, kaim köklü, basit yapraklı ve küçük çiçekli bitkilerdir. Çiçekler 5 parçalı beyaz veya pembe renkli ve saplıdır. Anadoluda 50 kadar Gypsophila türünün bulunduğu bilinmektedir (5, 6). Buna karşılık, aşağıda belirtilen, 5 türden çöven elde edilmektedir (7, 8).

G. arrostii Guss. var. nebulosa (Boiss. et Heldr.) Bark.: İç – Batı Anadolu bölgesinde (Afyon, Antalya, Burdur, Konya) yetişir.

G. bicoior (Freyn et Sint.) Grossh.: Doğu Anadolu bölgesinde (Artvin, Van) yetişir. ‘_, , .; _x

G. eriocalyx Boiss.: Orta Anadolu bölgesinde (Ankara, Eskişehir, Kayseri, Niğde) yetişir.

G. perfoliata L.: Orta Anadolu bölgesinde (Ankara, Denizli, Kayseri, Konya, Sivas) yetişir.

G. venusta Fenzl: Orta ve Doğu Anadolu bölgesinde (Ankara, Çankırı, Erzurum, Kayseri, Konya, Malatya) yetişir.

1  – Gürgen, A.R.: Türkiyenin önemli eterik yağlan üzerinde araştırmalar, II – Ankara Y. Zir. Enst. Derg. 9 (2): 332 (1948).

2  – Kalças. E.L.: Food from the fields 33. Bornova (1980).

3 – Şener, B. Composition of Echinophora tenuifolia subsp. sibthorpiana volatite oil- K.H.C. Başer ve N. Güler (eds.):

Essential oils 23, İstanbul (1993).

4 – Başer, K. H. C. ve ark.: Echinophora tenuifolia L. subsp. sibthorpiana (Guss.) Tutin uçucu yağının bileşİmi-X.BitkİS£İ İlaç

5  – Huber – Morath, A.: Gypsophila L., P. H. Davis: Flora of Turkey and the East Aegean IsSands 2: 149, Endinburgh (1967).

7  – Bııytup, T: Sur Toriğine de Radix Saponariae albaeRap. et Commun. 8 eme Congres Int. Bot. Paris, Sec. 14: 13 (1954).

8 – Sezik, E.: Türk çöveni’nin menşei ve kalitesi  Ankara Ecz. Fak. Mccm. 12: 41 (;983).

Çöven kökü eskiden Orta Anadolu bölgesinde (Beyşehir, Konya) tarlalarda yetişen türlerden (G. arrostii Guss. v&G. venusîa Fenzl) elde edilirdi. Bu bölgede traktör kullanımının yaygınlaşması ve tarlaların derin sürülmesi sonucu, çöven elde edilen bitkiler çok. azalmıştır.

Halen çöven.bilhassa Van gölü çevresinde G. bicolor (Freyn et Süit.) Grossh. türünden elde edilmektedir (Resim: 38). Erken ilkbaharda toprak kürek ile bir metre derinliğe kadar açılarak kökler, toplanır. Van gölü çevresindeki tarlaların toprağı kumluk olduğundan bu iş kolaylıkla yapılmaktadır. Kökler.toplayıcı tarafından yaş halde aracıya satılır. 1984 yılında yaş çövenin kilosu 40 liradan satılmıştır. Aracı aldığı kökleri bir yere toplar, güneşte kurutur ve kuru halde toptancı veya ihracatçıya devreder.

Dış görünüş: Elde edilen türe göre değişmekte (4) olmasma karşılık, genellikle 20-30 cm uzunluk ve 3-5 cm kalınlıkta silendirik parçalar halindedir. Dış yüzü beyaz veya sarımtırak beyaz renkli. Kolaylıkla kırılır. Kırılma yüzü düzgündür. Kokusuz veya hafif kokulu ve acımsı lezzetlidir. Su ile çalkalanır ise kalıcı bir köpük verir:

Bileşim: Şekerler, rezin ve triterpen sınıfı sapo-ninler (albosaponin) taşımaktadır. Anadolu kökenli çövenlerdeki ham saponin miktarı % 10-25 arasında değişmektedir. E, Sezik ve yardımcıları Anadolu çövenlerinin saponinleri ve bunların etkileri üzerinde araştırmalar yapmışlardır (1,2).

Etki ve kullanılış: İdrar ve balgam söktürüeü etkilere sahipse de tedavi alanında nadiren kullanılır. İnfusyon (% 1), günde 20-100 mi alınabilir. Ham saponositlerin anîivifal bir aktiviteye sahip olduğu gösterilmiştir (3). Antifungal etki zayıftır

..Memleketimizde bilhassa tahin helvası yapımında ve yünlü kumaşların temizlenmesinde kullanılır. Değerli bir dışsatım ürünüdür.

Diğer isimlen Çevğeri, Çövenotu, Dişi çöven, Helvacı çöveni, Şark çöveni, Tarla çöveni.

Katıştırma: Doğu Ariadoluda yetişen bazı bitkilerin kökleri toplanıp ikinci kalite çöven olarak satışa çıkartılmaktadır. Pişik gtvöM {AcaHtholimon türleri), Geven (Astragatus’türleri), Dağ çöveni {Scorıoneramgida Aacher) ve Onobrychis cörnuta (L.) Desv. türüdür..

Ertyaygın olanı gevenköküdür’DöğuAnâdöîuda geven, traktör arkasına takılan bir jırrhık yardımıyla topraktan sökülmekte, üst kısmt yakacak olarak kullanılmakta ve kökü ise ba£ı tüccarlar tarafından ticarete çıkartılmaktadır.

Geven kökü îstanbuldaki bâzı aktarlar tarafından da çöven kökü yerine satılmaktadır. Geven Icokü, dış görünüş bakımından, çöven köküne F)enzerse de etkili madde olan saponinîefı taşımadığı için çöven kökü yerine kullanılamaz.

Çöven kökünü geven kökünden ayırt edebiîmek için küçük bir kök parçası toz edilir ve bir şişe İçinde su ile kuvvetle çalkalanır. Sii üstünde kalıcı ve bol bir köpük meydana gelir ise ‘Kümüne çöven köküdür. Geven kökü.bu deney ile kalıcı bir Jcöpük