Gentiana lutea L. (Gentianaceae) türünün sonbaharda toplanıp güneşte kurutulmuş kök ve rizom-larıdrr. Bu tür 100-120 cm yükseklikte, san çiçekli, çok yıllık ve otsu bir dağ bitkisidir (Resim: 35 ve 36). Orta Avrupa dağlarında yaygındır. Türkiyede nadir olarak bulunur (Bursa-Uludağ, Ödemiş, Boz-dağ). Daima 1500 m yüksekliğin üstünde rastlanır. Çok toplama nedeniyle bu tür memleketimizde çok azalmıştır.

Dış görünüş: 10-20 cm ve bazen daha uzun, 1-3 cm çapında, silindir biçimli parçalar halindedir. Dış yüzünde esmer san renkli ince bir mantar tabakası bulunur. Hoş ve özel kokulu, önce tatlımsı, sonra acı -lezzetlidir.

Bileşim: Yağ, pektin, tanen ve acı glikozitler (gentiopikrin) taşımaktadır.

1 – Baytop, T. ve Sütlüpınar, N.: Rhamnus oieoides L. subsp. graecus (Bois$. et Reut.) Holmboe kabukları ndaki antrasen türevleri üzerinde araştırmalar – İstanbul Üniv. Ecz. Fak. Mecm. 13: 1 (1977).

Etki ve kullanılış: Zehirli olmayan çok iyi bir acı ilâçtır. Sindirim sistemi sinirlerinin uçlarını uyararak ifrazatı arttırır ve iştahı açar. Eskiden ateş düşürücü olarak da kullanılmıştır. Haricen yara iyi edici olarak kullanılır. Alyuvarları arttırıcı bir etkisi olduğu gösterilmiştir.

Kullanılış şekli: Toz 0.2-1 gr, günde 2-3 defa, hap haiinde. İnfusyon (% 2-5), günde 2-3 bardak. Daima yemeklerden önce alınmalıdır. Haricen cerahatli yaralar koyu dekoksiyon (% 10) ile yıkanır.

1945 yıllarında, Uludağda yetişen bitkilerin köklerinden bir sulu hulâsa hazırlanarak ticarete çıkartılmıştır (1). Bugün böyle bir üretim yoktur. Az miktarda centiyane kökü İzmirden dış ülkelere satılmaktadır.

Diğer isimler: Centiyan (Arapçadan), Cintiyâne, Defneyezit, Güşadotu (Farsçadan), Kantaron-u kebir, Sarı gentiyan, Sivri kökü (Bozdağ).;

Aşağıda isimleri yazılmış olan türlerin toprak üstü kısımları, centiyane kökü gibi, iştah açıcı ve ateş düşürücü olarak kullanılmaktadır.

G. asclepiadea L. (Mavi centiyan, sütlü güşadotu): 100 cm kadar yükselebilen, mavi çiçekli bir türdür. Çiçekler genellikle 5 loblu, Korolla mavi veya koyu mavi renkli. Yapraklar sivri uçlu. Bilhassa Kuzey Anadolu bölgesi dağlarında bulunur.

G. cruciata L. : 50 cm kadar yükseklikte, mavi çiçekli bir türdür. Yapraklarının küt olması ile yukarıdaki türden ayrılabilir. Korolla genellikle 4 lobludur. Kuzey ve İç Anadoluda yetişmektedir.

Çiçekli dalları Doğu Anadolu bölgesi (Gaziantep, Erzurum, Urfa) aktarlarında demetler halinde satılır.

Menyanthes trifoliata L. (Acıyonca, Suyoncası):

Yaprakları üç yaprakçıklı, çiçekleri soluk pembe renkli olan bir su bitkisidir. Bataklık yerler ve göl kenarlannda yetişir. Kuzey ve Doğu Anadoluda göl kenarlarında bulunmaktadır.

Yapraklan (Folium Menyanfbidis) Avrupada kuvvet verici, iştah açıcı ve ateş düşürücü olarak kullanılır. Anadoluda kullanılışına rastlanılmamıştır.

Açı maddeler (menyantin, gentianin) taşımaktadır.