Salvia officinalis L. (Labiatae) türünün çiçek açma zamanında toplanıp gölgede kurutulmuş yapraklarıdır. Bu tür 50-100 cm yükseklikte, morumsu mavi çiçekli, basit yapraklı, çok yıllık ve çalımsı bir bitkidir. Orta Avrupa ve Batı Balkanlarda yabani olarak bulunur. Türkiyede nadiren bahçelerde yetiştirilmektedir.
Dış görünüşü: 3-8 cm uzunluk ve 1-4 cm genişlikte, kenarları hafif dişli, her iki yüzden de sık tüylü ve gümüşi renkli, basit yapraklardır.
Bileşim: Tanen, acı madde ve uçucu yağ {% 1-2.5) taşımaktadır. Uçucu yağda tuyon (% 30-50), sîneol (%15) ve borneol (% 10) bulunmaktadır.
Etki ve kullanılış: Gaz söktüriicü, antiseptik (boğaz ve burun hastalıklarında), kuvvet verici ve uyarıcı etkilerden dolayı dahilen ve haricen kullanılır.
Kullanılış şekli: Infusyon (%l-5) dahilen veya gargara halinde.
Yetiştirme: Ege bögesinde (İzmir) yapılan yetiştirme denemelerinde; 1. yılda 315 kg/da, 2. yılda 450 kg/da ve 3. yalda 374 kg/da gibi yüksek kuru yaprak verimi elde edilmiştir. Uçucu yağ miktarı % 2 civarında bulunmuştur (1,2).
Diğer isimler: Dişotu, Tıbbi adaçayı. Adaçayı yapraklan, ilk çağlardan beri, tedavi
alanında kullanılmaktadır. Kullanılışı en yaygın olan Tıbbi adaçayı türünün yaprağıdır. Orta çağda bu drog “Her derde deva” bir ilâç olarak kabul ediliyordu.
Anadoluda 90 kadar Adaçayı {Salvia) türü bulunmaktadır. Bunlardan bazıları taşıdıkları uçucu yağ ve bu yağlarda bulunan terpenik * “ıcjiklar yönünden İncelenmiştir (3).
Tedavi alanında kullanılan ve Türkiyede yetişen türler şunlardır
S.fruîicosa Miller (Syn: S, triloba L. fil.) (Anadolu Adaçayı): 120 cm yüksekliğe kadar eriyebilen, çalı görünüşünde, çok yıllık bir bitkidir. Dallan yatık ve beyaz renkli tüylere kaplıdır. Yapraklar saplı, .basit veya 1-2 kulakçıklı, grimsi beyaz renkli ve kuvvetli kokuludur. Çiçekler 2-6 tanesi bir arada ve leylak renklidir. Batı ve Güneybatı Anadoluda bol olarak yetişmektedir.
Yapraklan (Folium Salviae trilobae) kimyasal yapı ve tedavi etkisi bakımından Tıbbi adaçayı yaprağına benzemektedir. Memleketimizde, Tıbbi adaçayı yerine, bu türün yaprakları kullanılmakta
Türkiyenin bir ihraç ürünüdür.
Diğer isimler: Elma çalbası.
ELMA YAĞİ (Oieum Salviae trilobae): S.fruti-osa Miller türünün yapraklı ve çiçekli dallarından su buhan distilasyonu ile elde edilen uçucu yağdır. Memleketimizde bilhassa Muğla ve Fethiye bölgelerinde elde edilmektedir. Distillasyon ile % 3 cıva-
1 – Ceylan, A.: Salvia officinalis L. (Tıbbi adaçayı) üzerinde bir çalışma – Ege Üniv. Zir. Fak. Derg. 13 (3): 283 (1976).
2 – Ceylan A., ve ark.: Salvia officinalis L.’nin agronomik ve teknolojik Özelliklerine azottu gübrelemenin etkisi üzerinde
araştırma – Ege Üniv. Zir. Fak. Derg. 16 (3): 83 (1979).
3 – Şarer, E.: Anadolu’da yetişen bazı Saivia (Labiatae) türlerinin uçucu yağlan üzerinde araştırmalar I ve II – IV. Bitkisel ilâçında uçucu yağ elde edilir. Sarımsı veya renksiz, Özel kokulu ve yakıcı lezzetli bir sıvı olup % 60 kadar sineol taşımaktadır (1). ,
Gaz söktürücü, midevi, ter kesici ve idrar arttırıcı etkileri vardır. Dahılen küçük miktarlarla (günde 3-5 damla), bir fincan suya damlatılarak içilir. Yüksek miktarlarda zararlıdır. Haricen yara iyi edici ve antiseptik olarak kullanılmaktadır.
Bu uçucu yağa “Elma yağı” denilmesinin sebebi, bu yağın elde edildiği S. triioba türünün bazı dalları üzerinde, küçük bir elmayı andıran, esmer yeşil renkli mazıların bulunmasıdır.
Diğer isimler: Acıelma yağı.
S. aethiopis L. (Yünlü adaçayı): 30-100 cm yükseklikte, dalları yünlü gibi beyaz tüylü, kuvvetli gövdeli ve beyaz çiçekli bir bitkidir. Yapraklar saplı, dişli kenarlı ve genç iken yünlü gibi tüylüdür. Türkiyede yaygın bir türdür.
Yaprakları ve çiçek durumları midevi ve uyarıcı olarak kullanılmaktadır. Antik dönemden beri tanınan bir türdür. 0 cm yükseklikte, tüylü ve çok yıllık bir bitkidir. Yapraklar 4-8 cm uzunlukta ve 1-3 cm genişlikte, saplı, sık tüylü, alt yüzde grimsi renkli ve kenarları kritikli. Çiçeklerin 2-6 tanesi bir arada. Batı ve Orta Anadoluda oldukça yaygın bir türdür.
Çiçek durumları % 0.2 oranında uçucu yağ taşımaktadır (2),
Yapraklarından hazırlanan infusyon, Niğde bölgesinde, haricen yara ve çıbanların tedavisinde kullanılmaktadır.
S. forskahlei L. (Şalba): Taze yaprakları pazarlarda (İnebolu, Kastamonu) satılır ve et dolması yapılmasında kullanılır. Diğer isimler: Müsellin (Kastamonu: Azdavay, Daday), • •
S. multicaulis Vahi (Kürt reyhanı): 15-50 cm yükseklikte, çok yıllık ve mor çiçekli bir türdür. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde bol olarak yetişir.
Yaprakları, Doğu Anadoluda, haricen yara iyi edici olarak kullanılmaktadır.
S. sciarea L. (Ayıkulağı, Misk adaçayı, Tüylü adaçayı): 100 cm kadar yükselebilen iki veya çok yıllık, leylak veya soluk mavi renkli çiçekleri olan bir bitkidir. Yapraklar sapli, kalp biçiminde ve tüylüdür. Türkiye’de yaygın bir türdür.
Çiçekli dalları (Herba Salviae sclareae) tanen, rezİn, acı madde ve uçucu yağ (% 0.3-0.9) taşımaktadır (3)
Çiçekli dallar veya yapraklar midevi, kabız, terlemeyi azaltıcı ve yatıştırıcı olarak, infuzyon (%5) halinde, kullanılmaktadır.
5. tomentosa Mitler (Büyük çiçekli adaçayı): 100 cm kadar yükseklikte çalı görünüşünde bir bitkidir. Çiçekler leylak renkli, korolla 25-30 mm uzunlukta. Yapraklar saplı, uzun oval biçiminde ve dip kısmı yuvarlak veya kalp biçiminde. Anadolnun bilhassa dış kısımlarında yetişir. Yapraklar Tıbbi adaçayı yaprağı yerine kullanılır.
S. verbenaca L. (Yabani adaçayı): 100 em kadar yükselebilen iki veya çok yıllık, çiçekleri morumsu mavi renkli olan bir bitkidir. Yapraklar basit, saplı, tüylü, uzunca oval veya kalp biçimindedir. Anadoluda yaygın bir türdür.
Yaprakları Misk adaçayı gibi kullanılırsa da kokusu ve etkisi daha zayıftır, Tohumlan bol miktarda müsilaj taşır. Bu müsilajın Doğu ülkejerınde göz hastalıklarına karşı kullanıldığı kayıtlıdır (4). “‘
S. virgata Jacq. (Yılancık): 80-100 cm yüksekliğe erişebilen çok dallı ve çok yıllık otsu bir türdür. Çiçekler koyu mor renkli. Yapraklar dip kısımda ve rozet biçiminde bir araya toplanmış, saplı, uzunca yumurta biçimindedir. Türkiyede yaygın bir bitki
Çiçek durumlarında % 0.3 oranında uçucu yağ bulunduğu saptanmıştır (5).
– Yapraklar haricen yara iyi edici olarak kullanılır.
1 – Berk (Baytop), A.: Elma yağı (l’esscnce de Salvia triloba L. f.) – Farmakolog 21: 198 (1951).
2 – Baytop, T.: Yayınlanmamış bir araştırmanın sonuçlarına göre.
3 – Gürgen, A. R.: Türkiyenin önemli eteri yağlan üzerinde araştırmalar, I – Ankara Y. Zir. Enst. Derg. 6 (2): 301 (1946).
4 – Fournıer, R: Le livre des plantes medicinales et veneneuses de France 3: 392 Paris (İ948). 5- Baytop, A.: Salvia virgata Jacq., La plante et l’essence – Fol. Farm. 3: 3 (1954).
S. viridis L. (Syn: S. horminum L.) (Yeşil adaçayı): 40 cm kadar bir boya erişebilen bir yıllık otsu bir bitkidir. Yapraklar basit, saplı, dişli kenarlı ve gövdenin dip kısmında rozet biçiminde bir arada. Çiçekler morumsu veya beyaz renklidir. Anadolu-nun dış kısımlaruıda ve Trakyada bulunur.
Etki ve kullanılışı Misk adaçayı gibidir.