Mentha piperita L. (Bahçe nanesi) (Labiatae) türünün gölgede kurutulmuş yapraklandır. Bu tür bir kültür bitkisi olup M. aguatica L. ile M. spicata L. türlerinin bir melezidir.

Bu tür 30-90 cm yükseklikte, kuvvetli kokulu, hemen hemen tüysüz, gövde ve dalları genellikle kırmızımtırak renkli, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yapraklar dişli kenarlı, üzeri buruşuk, saplı ve koyu yeşil renklidir. Çiçekler erguvani renkli olup dalların ucunda birçoğu bir arada toplanmıştır. Kuzeybatı ve Batı Anadoluda bulunur. Sulak ve gölgelik yerleri sever. Tohum vermediği için ancak ri-zomları ile üretilebilir.

Dış görünüşü: 3-8 cm uzunlukta, oval biçimli, sivri uçlu, kısa saplı, kenarları dişli, çıplak ve hafif tüylü ve koyu yeşîl renkli basit yapraklardır. Kokusu özel ve kuvvetli, tadı ise baharlı ve serinleticidir.

Bileşim: Rezin, tanen ve uçucu yağ (% 0.5-1) taşımaktadır. Uçucu yağ miktarı yetiştirilen ırka ve yetişme koşullarına göre büyük değişiklikler gösterir. Anadolu kökenli (Ankara) bitkilerin kurutulmuş dal ve yapraklarında % 0.51 uçucu yağ bulunduğu gösterilmiştir (2). İstanbul civarında yetişen bitkile-

rin taze yapraklarında % 0.8, kurutulmuş yapraklarında ise % 3.25 uçucu yağ bulunduğu saptanmıştır (3).

Türkiye’de yetişen bazı Mentha türleri uçucu yağları Semra Kurucu tarafından incelenerek yayınlanmıştır (4).

Uçucu yağ içinde terpenler, serbest ve ester halinde mentol (% 40-60), menton (% 8-10) ve men-tofuran. bulunmaktadır.

Etkive kullanılış; Bilhassa sinirsel kökenli mide bulantılarını kesici, gaz söktürücü ve koku verici olarak kullanılmaktadır.

Kullanılış şekli: İnfusyon (% 4-5) sabah akşam birer bardak, nane suyu günde 20-80 gr alınır. Nane suyu şöyle hazırlanır:

Nane esansı1 gr

Talk10 gr

Yukarıdaki karışım, ara sıra hafifçe çalkalanarak, birkaç gün bırakılır ve sonra filtre kâğıdından süzülür. Nane kokulu ve lezzetli berrak bir sıvıdır. Serin yerde muhafaza edilir.

İzmir’de yetiştirilen bitkilerden elde edilen uçucu yağda menton oranının Avrupada yetiştirilen bitkilerden daha yüksek olduğu gösterilmiştir (6). Uçucu yağdaki mentol-menton oram ortama (iklim, toprak) bağü olarak geniş bir şekilde değişmektedir.

Dİğer isimler: Biber nane, Fülfüli nane, İngiliz nanesi, Misk nanesi.

1  -Plancnon, L. ve ark.: Precis de Matiere Medicale 2: 1515 (1946).

2 -Gürgen, A.R.: Turkiyenin önemli eteri yağlan üzerinde araştırmalar I. – Ankara Y. Zir. Enst. Derg. 6 (2): 301 (1946).

3 -Baytop T.: Yayınlanmamış bir araştırmanın sonuçlarına göre.

4 -Kurucu, S.: Properties of Mentha volatile oils – K.H.C. Başer ve N. Güler (eda.): Essential oils 24, İstanbul (1993).

5 -Ceylan, A.: Menemen ekolojik koşullarında Mentha pİperita L. ve Mentha spicata L. türlerinin bazı agronomilc ve

teknolojik özellikleri üzerinde araştırma – Ege Üniv. Zir. Fak. Yay. No. 379, Bornova – İzmir (1978).

6 -Franz, C: Arzneidrogen, Qualitatssicherung durch Anbau Züchtung-Dtsth. Apoth. Ztg. 122: 1413 (1982).

Osmanlı döneminde seyyar satıcılar tarafından İstanbul sokaklarında satılır ve dahilen, mide bulantısını kesmek için, kullanılırdı.

Anadoluda 7 kadar Mentha türü yetişmektedir. Bunların bir kısmı halk arasında “Yabani nane” ismi altında kullanılmaktadır. Başlıcaları şunlardır:

M. açuatica L. (Su nanesi): 20-90 cm yükseklikte, ekseriya kırmızımtırak renkli, az veya çok

tüylü, yapraklan saplı ye kuvvetli kokulu, çiçekler dalların ucunda küremsi başlar halinde bir arada toplanmış, çiçekleri leylak renkli, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Anadoluda yaygın bir türdür. Su kenarlarında ve bazen suyun içinde yetişir.

Kurutulmuş toprak üstü kısımlarında % 0.3-0.4 arasında uçucu yağ bulunmaktadır (3, 4, 5). Uçucu yağ içinde % 5-37 arasında mentol bulunduğu saptanmıştır (4).

M. hnğif&lia (L.) Hudson (Syn: M. incana Willd., M. sylvestris L.) (Tüylü nane): 40-120 cm yükseklikte kuvvetli bir türdür. Yapraklar hemen hemen sapsrz ve seyrek veya beyazımtırak sık tüylü, çiçekler erguvan veya beyaz renkli. Bilhassa Kuzey ve Kuzeydoğu Anadoluda yaygındır. Bazı alttür ve varyeteleri yayınlanmıştır.

Kurutulmuş toprak üstü kısımlarında % 0.2-0.55 arasında uçucu yağ bulunduğu saptanmıştır (3, 4, 5). Uçucu yağ % 15-29 arasında mentol taşır (4).

M. pulegium L. (Yarpuz): 10-40 cm yükseklikte, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yapraklar kısa saplı az veya çok tüylü. Çiçekler yaprakların koltuğunda toplanmış ve leylak renkli. Kaliks dişlerinin birbirine eşit olmaması ve tüp kısmının boğazının içi tüylü olması ile Anadoluda yetişen diğer Mentha türlerinden kolaylıkla ayrılabilir. Sulak çayırlarda bol olarak bulunmaktadır.

İstanbul civarından toplanan örneklerde % 0.15 uçucu yağ, bu uçucu yağ içinde de % 60 pulegon olduğu saptanmıştır (6).

Eskİ çağlardan beri tanınıp kullanılan bir nane türüdür. Toprak üstü kısımları (Herba Menthae pu-legii) infusyon halinde hazırlanarak günde 2-3 bardak içilir.

Kuvvet verici, hazmettirici, balgam ve safra söktürücü ve adet getirici etkilere sahiptir.

1  – Boulouthıan, O.: Lcs essences de menthe et d’origan produıtes en Anatolie – Revue Medico – Pharmaceutique 3: 99 (1890).

3 – Gürgen, A.R.: aynı yayın, 326.

4 – Buyraktar-AIpmen, G.: Bazı Mentha aquatica L. ve M. longifolia (L.) Huds. numuneleri üzerinde gaz kromatografisi ile .

yapılan çalışmalar – İstanbul Univ. Ecz. Fak. Mecm. 13: 178 (1977).

5  – Öztiirk, M.A. ve Görk, G.: Batı Anadolu Mentha türlerinin korolojisi ve ekonomik değerlendirilmesi üzerine bir inceleme –

Ege Üniv. Fen Fak. Derg. seri B. 2 (4): 339

6 – Gürgen, A.R.: ayni yayın, 325.

Diğer isimler: Filiskin, Nene (Manavgat), Pü-lüskün.

Akdeniz bölgesi kasabalarının pazarlarında “Nane” yerine satılmaktadır.

M. spicata L. subsp. spicata (Syn: M. viridis L., M. crispa L.) (Kıvırcık nane): 30-100 cm yükseklikte, kuvvetli kokulu, çıplak veya grimsi tüylü, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Yapraklar sivri uçlu, hemen hemen sapsız. Çiçekler soluk mavi renkli, dalların ucunda uzun ve dar başak durumlarda toplanmış. Sulak yerler veya su kenarlarında yetişir. Bilhassa Kuzey ve Batı Anadoluda yaygındır.

Yapraklan Folium Menthae crispae veya F. Menthae viridis ismi altında ticarette bulunur. Bitki bilhassa uçucu yağ elde edilmekte kullanılmaktadır.

Bu tür %l-5 arasında uçucu yağ taşımaktadır. Su buharı distilasyonu ile elde edilen uçucu yağ Oleum Menthae viridis ismi altında tanınır. Bu yağ içinde bilhassa karvon (% 40-70) bulunmaktadır.

Diş macunlan ve çikletlerin içine koku verici olarak konulmaktadır.

^!– Gaziantep kökenli bitkide % 1.2-1.3 oranında uçucu yağ ve bu yağda da % 68-69 karvon ve % 4-6 limonen saptanmıştır (1). Gaziantep bölgesinde yetiştirilen bu alttür çevrede yemeklik nane olarak kullanılmaktadır.

Diğer isimler: Antep nanesi, Rumi nane. Yeşil nane.

M. suaveolens Ehrh. (Syn: M. rotundifolia auct.): 40-100 cm yükseklikte, hoş kokulu, gövdesi seyrek veya sık ve yumuşak tüylü, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yapraklar sapsız, küt uçlu, kenarlan dişli, üst yüz buruşuk ve soluk yeşil renkli, alt yüz gri veya beyaz renkli ve yünümsü gibi tüylüdür. Yazın kuruyan sulak yerlerde bulunur. Batı Anadoluda yaygındır. Sebze bahçelerinde de yetiştirilir.

Kurutulmuş toprak üstü kısımlarında % 0.14 uçucu yağ bulunduğu saptanmıştır (2).

Türkiycde yetişen Mentha türleri taşıdıkları uçucu yağ miktarı ve bu yağ içinde bulunan etkili bileşikler (mentol) yönünden büyük değişiklikler

göstermektedir. Bu değişiklikler ekolojik koşullar (3), Mentha türlerinin birbirleriyle kolaylıkla melezleşmeleri ve birçok kimyasal ırkın bulunması gibi nedenlerle açıklanabilir.

P. granatum L. türünün meyva kabuğudur. Taze veya kurutulmuş halde kullanılır.

Nar meyvası kabuğu tanen ve triterpenler (2,3) bakımından zengindir. Çok düşük bir oranda alkaloit de taşımaktadır.

Kabız özelliği nedeniyle, ishale karşi infusyon halinde (% 5) kullanılmaktadır. înfusyondan günde 2-3 bardak içilir. Tehlikesiz ve etkili bir ilâçtır. Aynı maksat için Nar çiçeği (Floş Granati, Floş Balus-tiae) ve nar tohumlarının sıkılması ile elde edilen nar suyu da kullanılmaktadır.

1  – Baytop, T.: Yayınlanmamış bir araştırmanın sonuçlarına göre.

2 – Brieskorn, C.H. und Keskin, M.: Über das Vorkommen von Triterpenen in der Stammrincie der Fruchtschale und Blatt von

Punica granatum L, – Pharm. Açta Helv. 29: 338 (1954).

3  – Özkal, N. ve Manav, S.: Nar (Punica granatum L.) meyva kabuklarını eczacılıkta değerlendirme açısından Türkiye’de

yetişen doğal ve küittir nar çeşitlerinin karşılaştırılması -VIII, Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, bildiri özetleri 58, , İstanbul (1989).

Eski yayınlarda “Ekşi nar” ve “Tatlı nar” olmak üzere iki çeşit nar kayıtlıdır. Bu deyimler meyvanın olgunluk derecesine bağlıdır. Ham meyvalar “Ekşi nar”, olgun meyvalar ise “Tatlı nar” ismini alır.

Ekşi nar kabuğu veya meyva suyu kabız ve midevi, tatlı nar suyu ise idrar arttırıcı, midevi ve kuvvet verici olarak kullanılmaktadır.

Taze veya kurutulmuş nar meyvası kabuğu ile, kullanılan mordana bağlı olarak, yün iplikler san, esmer sarı veya siyaha boyanmaktadır. Çiçeklerinden de boyar madde olarak yararlanılmaktadır.

Muhtelif tohum, meyva veya köklerden elde edilen karbonhidrat yapısında bir maddedir.

Nişasta beyaz renkli, kokusuz, lezzetsiz bir tozdur. Soğuk suda çözünmez, sıcak suda kısmen çözünür ve bir pelte meydana getirir. İyot çözeltisi ile maviye boyanır. Mikroskop tetkiki ile hangi bitkiye ait olduğu saptanabilir. Çünkü nişasta tanelerinin şekli elde edildiği bitkiye göre özeldir.

Nişasta glikozdan yapılmış bir polisakkarittir. Asit veya fermentler ile hidroliz sonucu glikoz elde edilir.

Nişasta elde etmek için materyel un haline getirilir. Bu un su ile karıştırılır. Dinlenmeye bırakılır. Üstteki sulu kısım aktarıldıktan sonra dipte toplanan nişasta alınır ve fırınlarda kurutulup toz edilir.

Nişasta bir gıda maddesidir. Eczacılık endüstrisinde dolgu maddesi (komprimelerin yapımında)

Baytop, T. ve Mathcw, 8.: The bulbous plants of Turkey 24, London (1984).

olarak kullanılır. Dekstrin, glikoz ve amil alkol el-desinde bir ilkel maddedir.

Halen memleketimizde bilhassa mısır nişastası elde edilmektedir. Eczacılık ve tedavi alanında kullanılan başlıca nişasta cinsleri ve mikroskobik özellikleri aşağıya çıkartılmıştır.

Nane esansı renksiz, özel ve kuvvetli kokulu ve yakıcı lezzetli bir sıvıdır. Bilhassa mentol (kökenine göre % 40-90) taşımaktadır.

Hafif antiseptik, ferahlatıcı, koku verici ve mide bulantılarını kesici olarak kullanılır, Alınacak miktar günde 2-10 damladır. Bir*şeker parçası üzerine damlatılarak alınır.

Anadoluda eskiden beri bahçelerde yetiştirilen veya yabani olarak yetişen Mentha türlerinden, basit distilasyon yöntemleri ile nane esansı elde edilip kullanılmaktadır (1).

Maraş bölgesinde yetiştirilen bahçe nanesi (M. piperita) üzerinde yapılan uçucu yağ tayinlerinde, bu bölge nanesinin kurutulmuş yapraklarının % 3 oranında uçucu yağ taşıdığı saptanmıştır (2). Memleketimizde yetiştirilen bahçe nanesi uçucu yağ miktarı bakımından uygun olduğu halde, ekiminin çok az olması nedeniyle, fiyatı çok yüksektir (1982 yılında Maraş’da 750 gr taze nanenin fiyatı 50 liradır). Bu nedenle elde edilen uçucu yağın fiyatı ithal edilen uçucu yağdan daha yüksek olmakta, bu husus da memleketimizde geniş mikyasta nane esansı elde edilmesini olanaksız kılmaktadır.