Rheum ribes L. (Polygonaceae) türünün kurutulmuş kök ve rizomiarıdır. Bu tür 40 cm kadar

1  – Yücel, Y.: 1640 tarihli es’ar defteri 8. Ankara (1982).

2 – Mustafa Feyzi: Risale-i feyziyye-i lügati’l-miifredâti’t-tıbbiye (Hadiye Tuncer çevirisi) 1:146, Ankara (1978).

yükseklikte, küçük çiçekli, kazık köklü, çok yıllık otsu bir bitkidir (Resim : 76). Yapraklar 2-5 tane, uzun saplı, böbrek biçiminde ve kenarları dişlidir. İran, Filistin, Lübnan ve Doğu Anadolu (Ağrı, Bingöl, Elazığ, Hakkâri, Kars ve Van bölgeleri) dağlarında bol olarak yetişmektedir.

^yIşgm kökü bilhassa tanen (% 8) bakımından zengindir. Antrasen türevlerinin mimarı (% 0.025)

çok düşüktür (1

R. ribes türü Arap yazarlar tarafından “Ribas” ismi altında tanınmaktadır. İbn Baytar bu bitkinin Suriye ve civar ülkelerdeki karlı dağlarda yetiştiğini, yaprak ve çiçek durumu sapının ekşi lezzetli olduğunu, mideyi kuvvetlendirdiğini, kusmayı önlediğini ve kabız etkiye sahip olduğunu kaydetmektedir. Ayrıca hulâsa (mürebba) ‘sının basura, kızamık ve çiçek hastalığına karşı iyi geldiğini, kan ve safrayı temizlediğini ve görüşü kuvvetlendirdiğini İbn Sina, Razi ve El Basri gibi yazarlara dayanarak bildirmektedir (2).

Halen Anadoluda önemli bir tıbbi kullanılışı yoktur. Genç gövdeleri ve yaprak sapı ilkbaharda toplanır ve kabuğu soyulduktan sonra taze olarak yenilir (Resim: 77).

Diğer isimler: Uçgun.

Meyvalar 3 mm kadar uzunlukta, yumurta biçiminde, parlak esmer renkli ve keten tohumuna benzer taneler halindedir. Suya konulduğunda üzerinde bir müsilaj tabakası oluşur.

Sabit yağ ve müsilaj taşımaktadır (2).

Dİoscorides döneminden beri tedavide kullanılan bir drogdur. Romatizma ağrılarını dindirici, idrar arttırıcı, müshil, adet söktürücü, kurt ve ateş dü-

şürücü etkileri bulunmaktadır. Eski yazarlar cinsel gücü arttırıcı bir özelliğinin bulunduğunu da belirtmektedirler. Isırgan tohumu havanda dövülür, bal ile karıştırılarak macun yapılır ve günde 2-3 çay kaşığı alınır. Bir günde alman ısırgan tohumu miktarı 8-10 gramı geçmemelidir.

‘ Halen KüzeyAfrika ülkelerinde de ayni maksat için kullanılmaktadır (3).

Halk arasında kansere karşı kullanılmakta ise de bu tohumun kanser tedavisinde etkili olduğunu gösteren hiçbir bilimsel yayın yoktur.

Eski yazarlar da bu’İDİtkinin yaprak ve tohumlarını kansere kîtfşı tavsiye etmektedirler (4). Türkiye’deki kullanılış muhtemelen bu bilgilere dayanmaktadır.

Türkiyede aktarlarda “Isırgan tohumu” ismi altında yalnız bu drog satılmaktadır.‘

Diğer isimler: Kara ısırgan tohumu.

Acer pseudoplatanus L. (Aceraceae) türünün kurutulmuş yapraklarıdır. Bu tür 30-40 m yüksekliğe erişebilen, çınar ağacı görünüşünde bir ağaçtır. Avrupa dağlarında yetişir. Memleketimizde yalnız Trakya (Demirköy) bölgesinde bulunmakta dır.

Yapraklar infusyon (% 5) halinde kataız olarak kullanılır Diğer isimler: Dağ akçaağacı, İsfendan çma

Anadoluda oldukça yaygın olan A. tataricum L.

Uzluk. F.N.: XVIII. yüzyıl Tiirk hekimlerinden Bursalı/¹ Mün^nin İpecacuanha monografisi, 7, Ankara (1954).

(Tatar akçaağacı, Keleve) türünün dalları sigara ağızlığı yapımında da kullanılmaktadır.

Elaeagnus angustifolia L. (Çiçek iğdesi, Yabani

iğde) (Elaeagnaceae) türünün kurutulmuş çiçekleridir. Bu tür 7 m kadar bir boya erişebilen, dikenli ve kışın yaprak döken bir ağaççıktır. Yapraklar gümüşi renkli, dar uzun. Çiçekler 4 parçalı, sarımsı-beyaz renkli, hoş ve kuvvetli kokulu. Meyva tek tohumlu’; dar uzun, 2 cm kadar uzunlukta ve sarımsı esmer renkli (Resim: 31). Türkiyede yaygın bir bitkidir. Su kenarlarında çok görülür. Orta Anadoluda tarla kenarlarına çit olarak dikilir.

Çiçekler ve yapraklar, infusyon halinde (% 5) idrar verici ve ateş düşürücü olarak kullanılmaktadır.“

Bu türün bir varyetesi (E. angustifolia L. var. orientalis (L.) Kuntze) Orta ve Doğu Anadoluda meyvası için yetiştirilir. Bu varyetenin meyvaları zeytin tanesi büyüklüğünde, kırmızımtırak esmer renkli, gümüşi pullu, iç kısmı unlu gibi ve tatlı lezzetlidir. Vatanı Orta Asya olduğu sanılan bu bitkinin meyvalan “İğde” ismiyle çerez olarak yenilir. Yaprak” ve çiçekleri yukarıdaki tür gibi kullanılır. .

Hippophae rhamnoides L. (Yalancı iğde) (Elaeagnaceae): 3-10 m yükseldikte, kışın yapraklarım döken, dikenli bir ağaççıktır (Resim: 39). Yapraklar dar, sapsız, 3-6 cm uzunlukta, grimsi renkli. Meyva 3-7 mm boyda, portakal şansı renkli, tek tohumlu, ekşi lezzetli. Kuzey ve Doğu Anadoluda dere ve yol kenarlarındaki kumluklarda sık görülür ve tarla kenarlarında çit olarak yetiştirilir.

Anadoluda subsp. caucasica Rousi alttürü yetişe mektedir.

Meyvaları organik asitler (malik asit), vitaminler (B grubu, E ve C) ve flavon glikozitleri taşımaktadır. ‘,

Kabız, kuvvet verici ve antiseptik etkileri vardır. Taşıdığı yüksek oranda vitamin C nedeniyle grip ve soğuk algınlığına karşı koruyucu olarak kullanılır. İnfusyon (% 5), şurup veya reçel halinde alınmaktadır. Etkili ve zararsız bir drogdur.

1 – Kokulu bezelye çiçeği (Lathyrus odoratus L.) ne de ‘Itırşahi* ismi verilmekledir.

2- Kalças, E.L.: Food from the fıelds 51. Bornova (1980).

Kurutulmuş meyvalan, Avrupa firmaları tarafından büyük miktarlaıda istenmesine karşılık, toplayıcı’bulunmadığından, dışsatımı gerçekleştirilenle-mektedir.

Izgın tohumları % 24-36 arasında sabit yağ taşır. Bu yağ halen cam macunu yapımında, araba tekerleklerini ve hayvanları (manda) yağlamakta ve nadiren de yemek yağı olarak kullanılmaktadır (2, 3). Tohumların idrar arttırıcı ve uyarıcı etkisi vardır.

E. sativa Miller (Roka): Bir kültür bitkisidir. Tohumları hardal tohumu gibi haricen kızartıcı olarak kullanılır. Yaprakları iştah açıcı olarak salata halinde yenir.

İ.C. Hedge E. cappadosica ile Esativa türlerini konspesifik olarak kabul etmektedir (4). E. Bo-issier ise 2 ayrı tür kanısındadır (5). Bu konu bu 2 bitkinin morfolojik özellikleri ve tohum yağları