Eremurus specîabilis Bieb. (Liliaceae) türünün kurutulmuş kökleridir. Bu tür 100-200 cm yükseklikte, rozet yapraklı, tüysüz, sarı çiçekli, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Kökler parmak biçiminde şişkin ve sarı renklidir. Doğu ve Güney Anadolu dağlarında yetişmektedir. Bol olarak bulunduğu yerlere “çirişlik” denir.

Çirişotu’ nun yaprakları sarardıktan sonra (Ağustos) kökleri topraktan çıkartılır ve güneşe serilerek, kemik sertliği alıncaya kadar, kurutulur.

Kurutulan kökler (Resim: 33) su değirmenlerinde toz edilir ve ihtiyaç bölgelerine toz halinde yollanır.

Ticaret merkezi İstanbul’dur. Arap ülkelerine de dışsatım yapılmaktadır.

XVII. yüzyıl ortalarında İstanbul piyasasında Divriği çirişi, Kayseri çirişi ve Bursa çirişi olmak üzere 3 cins çiriş bulunuyordu. Bunlar içinde en değerli olanı Divriği çirişi idi (1).

Dış görünüşü: Açık esmer renkli, kokusuz ve tadsız bir tozdur. Suda çözünmez.

Bileşim: Müsilaj, glikoz ve fruktoz’dan yapılmış bir oligosakkarit taşımaktadır (2).

Çiriş ticarette genellikle alçı ile tağşiş edilmiş halde bulunmaktadır. Bu nedenle piyasada satılan çirişlerde kül miktarı % 37-51 arasında değişmektedir. Saf çirişte kül miktarı ise % 4 civarındadır (2). Bu durum piyasada satılan çirişlerin yaklaşık yan yarıya alçı ile karıştırıldıklarını göstermektedir.

Etki ve kullanılış: Eskiden kökten hazırlanan merhemler,bilhassa Arap hekimler tarafından, uyuz ve frengi tedavisinde kullanılırdı. Halen çirişin su ile karıştırılması ile elde edilen hamur yapıştırıcı madde (bilhassa ayakkabı ve kesekâğıdı yapımında) ve ihram üretiminde kullanılan yün ipliğine apre vermek için kullanılmaktadır.

Genç yaprakları, pişirildikten sonra, Doğu Anadolu’nun bazı bölgelerinde (Göksün, Tercan gibi) sebze olarak yenmektedir. ^J

Genç rozet yaprakları Erzurum pazarlarında Gu-lik veya Gülük adı altında satılır ve pişirilerek sebze olarak yenir.

Çiriş, sarısabır ve limon tuzu (tartrik asit; sitrik asit veya limon suyu) karıştırılması ve su ile hamur yapılması ile elde edilen karışım 4-5 mm kalınlık ve 10-15 cm uzunlukta çubuklar haline getirilip kurutulduktan sonra aktarlarda “Çiriş” ismi altında satılmaktadır.

tahriş edici özelliğinden ileri gelmektedir.

Çiriş çubukları bugün de İstanbul aktarlarında satılmaktadır’

Diğer isimler: Gulik, Gülük, Sarı çiriş.

Asphodelus aestivus Brot. (Syn: A. microcarpus Viv.): 100-150 cm yükseklikte, rozet yapraklı, beyaz veya pembemsi renkli çiçekleri olan, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Kökler parmak biçiminde, şişmiş ve yumru görünümü almıştır. Anadoluda oldukça yaygın bir türdür.

Kökleri (Radix Asphodeli)’nin tedavide kullanılışı eski yazarlar (Dİoskorides, ibn Baylar gibi), tarafından tarif edilmiştir. Bir zamanlar bu türün köklerinin toz edilmesi ile elde edilen drog “Çiriş” yerine kullanılmıştır.

Müsilaj ve glikoz ve fruktoz’dan yapılmış bir’ oligosakkarit taşır (3). Nişasta ve dekstrin bulunmaz.

Kök yumruları, yontmataş döneminden beri (yaklaşık M.Ö.50.000 yıllan), Anadolu halkı tarafından gıda olarak kullanılmaktadır.

Dahilen idrar arttırıcı olarak etkilidir. İslâm tababetinde, merhem halinde, haricen yara tedavisinde kullanılmıştır

Adana bölgesinde yetişen bitkilerin kökleri kullanılarak biyogaz elde edilebileceği gösterilmiştir (4).

Diğer isimler: Beyaz çiriş, Yalancı çiriş.