Kategori: Sağlık

SAKAL LİKENİ

Usnik asit (% 4 kadar) taşımaktadır. Bu bileşik bakterilerin üremesini önleyici bir etkiye (antibiyotik etki) sahiptir.

Haricen yara iyi edici ve kan kesici olarak kullanılır. Bİr miktar liken kanayan yer üzerine konur ve sıkıca sarılır.

Evernia prunastri (L.) Ach. (Meşe likeni): Tal-lus kısmı yapraksı, dallı ve çatallı olan bir likendir. Orta kısım ile bulunduğu yere bağlanır, diğer kısımları serbesttir. Üst yüz sarımtırak yeşil, alt yüz ise beyazımtırak renklidir. Karadeniz bölgesi ormanlarında bol olarak bulunur. Bilhassa Meşe, Ak-çaağaç, Kayın, Gürgen ve Karaağaç türleri üzerinde yetişmektedir,

Gövdesi, Meşe likeni (Lichen Quercus) ismi altında parfümeri sanayiinde fiksatör olarak kullanılmaktadır. Türkiyenin bir dışsatım ürünüdür.

Türkiyede yetişen likenler, bunların kullanılış alanları ve kimyasal yapıları hakkındaki bilgilerimiz çok azdır (2, 3).

BEYAZ SAKIZ

Bayiop, T.: Farmakognozi ders kitabı 2: 58 (1974),

Karamanoğlu, K.: Türkiye’nin önemi liken türleri -Ankara Ecz. Fak. Mecm. 1 (1): 53 (1971).

Zeybek, N.: Likenler ve sanayide önemi – IV. Bitkisel İlâç Hammaddeleri Toplantısı, bildiriler 91, Eskişehir (1983).

Baytop.T.: Türkiyede sakız (Mastix) elde etme imkânları – İstanbul Ecz. Fak. Mecm. 4; 3! (1968),

5 – Yiğİtoğlu. A.K.: Türkiye iktisadiyatında ormancılığın yeri ve ehemmiyeti 115, Ankara (1941).

6 – Rcchinger, KH.: Flora İranica, Anacardiaceae, No. 63: 4, Graz (1969).

lîklarda yetişmektedir.

Sakız elde etmek için, yaralama sonucu meydana gelen ham sakız su ile kaynatılır, yabancı maddeler dibe çöker, suyun soğuması İle katılaşan sakız ayrılır (1). Bu sakız bilhassa İran ve İrak’da elde edil1 mekte (2) ve memleketimize İran’dan gelmektedir.

Beyaz renkli, sıcakta yumuşayan, özel ve kuvvetli kokulu bir sakızdır.

Midevi ve ağız kurumasını önleyici olarak, damla sakız gibi, çiğnenir. Eskiden çöllerde yapılan geziler sırasında, ağız kuruluğuna karşı, bu sakız çiğnen irdi.

Bu türün meyvaları İran ve İrak’da yerli halk tarafından yenilir. Yüksek yağ verimi (fıstıkta % 57,

SALEP YUMRUSU

Değişik Orchis, Ophrys, Dactylorhiza ve diğer cinslere ait türlerin (Orchidaceae) çiçek açma mevsiminde toplanıp, haşlandıktan sonra güneşte kurutulmuş yumrularıdır. Salep elde edilen türler yum-rulu, çiçekleri böcek biçiminde, çok yıllık otsu bitkilerdir (Resim; 59). Bilhassa kireçli topraklarda yetişirler.

Salep Anadoluda genellikle yumrusu toparlak olan türlerden (Orchis ve Ophrys türleri) elde edilmekte ise de Doğu Anadoluda yumrusu dallı olan türlerden (Dactylorhiza türleri) de yararlanılmaktadır. Salep elde etmek için Muğla bölgesinde biltıassa Orchis anatolica Boiss, ve O. italica Poiret, Kastamonu bölgesinde ise O. mascula L. ve O. purpurea Hudson türlerinin yumruları toplanmaktadır (4-7).

! – Yazıuoğlu, T.: Türkiyenin nebatî yağ zenginliği. Türkiyenin yağ, tohum ve meyvelerile nebati yağlan üzerinde tecrubi arttırmalar – Ankara Y. Zir. Enst. Derg. 2: 68ü (1945).

2 – Yazıcıoğlu, T.: Eine Studie über dic Zusammensetzııng der Früchte der türkischen Pıstazienarten-Zeit, Fette und Seifen 52:

89 (1950).

3  – Ayfer, M: aynı yayın.

4 – Büytop. T. ve Sezik, E.: Türk salep çeşitleri üzerinde araştırmalar – İstanbul Ecz. Fak. Mecm. 4; 61 (1968).

5  – Baytop, T.: Çayır salebinin menşei – İstanbul Ecz. Fak. Mecm. 4: 69 (1968).

6  – Sczik. E.: Türkiye’de Orchidaceae familyası – IV. Bitkisel İlâç Hammaddeleri Toplantısı, bildiriler 77, Eskişehir (1983).

7 -. Sezik, E.: Orkidelerimiz 141, İstanbul (1984).


İstanbul piyasasında hakiki salep yanında aşağıdaki isimler altındaki maddeler de satılmakta ve salep yerine kullanılmaktadır.

Sun’i salep: Beyaz renkli ve çok ince bir tozdur. Nişasta ve kristal taşımaz. Suda kolaylıkla şişerek müsüajımsı bir kitle vermektedir. Avrupadan (Almanya) ithal edilmektedir. Eczacılık sanayiinde stabilizatör olarak kullanılan bir bileşiktir.

SANDOLOS SAKIZI

Thuya articulata Desf. (Syn: Callitris quadrivalvis Vent.) (Cupressaceae) ve diğer türlerden elde edilen bir oleorezinadır. Bu tür bilhassa Kuzey Afrika (Fas, Cezayir)’da yetişir ve drog bu ülkelerde elde edilir. Bitki 5-6 m yükseklikte küçük bir ağaçtır. Rezina gövde ve dallardan kendi kendine veya yapılan yaralardan akarak sertleşir.

Sandalos açık sarı veya beyazımsı renkli, üzeri tozlu bir tabaka ile kaplı, kolaylıkla kırılan ve sıcakta sakız gibi yumuşayan özel ve kuvvetli kokulu taneler halindedir.

Uçucu ydğ {% 1 civarında), rezin, ac -“addeler ve organik asitler taşımaktadır.

Haricen (bilhassa yakı halinde) ve dahilen romatizma ağrılarım dindirici olarak kullanılır. Birçok preparatın içine koku verici olarak girer. Tütsü olarak kullanılır. İyi bir cila maddesidir.

Zeytin yağındaki çözeltisi, Sandalos yağı ismi altında narıcen romatizma ve siyatik ağrılarına karşı Kullanılır

Diğer isimler: Sandalus, Sandarak, Sandarns.

PIRASA TOHUMU

A. porrum L. (Pırasa) türünün tohumlarıdır. Bu tür Türkiyede sebze olarak yetiştirilen bir bitkidir.

Eskiden tohumlarından hazırlanan macunlar cinsel gücü arttırmak için kullanılırdı. Bitkinin balgam söktürücü, idrar arttırıcı, hazmettirici ve uyarıcı etkileri vardır. Beyaz renkli olan kısmı (soğanı) pişirilmeden salata halinde yenildiği zaman etkilidir. .

SOĞAN (Bulbus Allii cepae):

Alîium cepa L. (Liliaceae) türünün taze soğanıdır. Bu tür 60-100 cm yükseklikte, soğanlı ve otsu bir bitkidir. Yapraklar boru biçiminde, içi boş, mavimsi yeşil renkli. Çiçekler beyaz veya pembe renkli, birçoğu bir arada, küre biçiminde bir durumda toplanmış. Tohumlar siyah renkli, köşeli ve küçük. Birçok kültür çeşidi memleketimizde yetiştirilmektedir (4).

Soğan çok eski devirlerden beri tanınan bir bitkidir. Sümerliler döneminden (4000 yıl önce) beri yetiştirildiği ve kullanıldığı bilinmektedir. Vatanı tam olarak bilinmemekle beraber Batı Asya ülkeleri (Be-lücistan veya Afganistan) olduğu sanılmaktadır.

Dış görünüş: Değişik biçimli, üzeri zar biçiminde bir kabuk ile kaplı, yakıcı lezzetli ve Özel kokulu bir soğandır. Kültür çeşidine göre biçimi ve büyüklüğü değişir.

Bileşim: Karbonhidratlar (sakkaroz, fruktoz. glikoz), yağ, organik asitler, vitaminler (A, B, C) ve alliin türevleri (metilalliin veya propilalliin) taşır Soğanın yakıcı etkisi, bilhassa allü-propiî disülfüı taşıyan, uçucu yağdan ileri gelmektedir (5).

1  – Başoğlu, N. ve Pala, M.: İnvestigation on the production parameters of garlic essential ott – K.H.C. Başer ve Güler, N.

(cdsÜ Essential oüs 165. İstanbul (1993).

2 – Terzıoğlu, A.: İlk Budist, Hıristiyan, İslâm hastaneleri ve birbirleriyle olan ilişkileri – VII. Türk Tarih Kongresi, Bildiriler I

299(1972).

4 – Bayraktar. K.: Türkiye’de yetiştirilen başlıca soğan çeşitlen üzerinde araştırmalar, Bornova – İzmir (1958). 

Hammaddeleri Tonlanlısı, bildiri özetleri 24, İzmir (1993).

Etki ve kullanılış: İdrar arttırıcı, müshil, kan şekerini düşürücü, hazmettirici (mide asiditesini arttırır), antibakteriyel (ağızdaki mikropların çoğalmasını Önler), yara iyi edici, tansiyon düşürücü, kalp kuvvetlendirici, barsak hareketlerini arttırıcı gibi pek çok ve değişik etkileri bulunmaktadır. Bu nedenle pek eski devirlerden beri gıda ve ilâç olarak geniş bir kullanılış alanına sahip olmuştur (1).

Soğanın antibakteriyel etkisinden istifade ederek salgın hastalıklar ile mücadele etme yolu eski devirlerde de bilinmekte idi.

“Herodot, kitabında Mısırdaki Keops piramidinin üzerindeki bir kitabede (2) piramidin inşasında çalışan. İşçilere 1600 gümüş talenük (76 milyon Türk lirası) değerde soğan, turp ve sarımsak dağıtıldığının yazılı olduğundan bahseder. Evvelce bu kadar soğan, turp ve sarımsağın piramid inşasında çalışan işçilere dağıtılmasının manası bilinmiyordu. Bugün bunun o inşaatta çalışan pek çok sayıdaki işçileri salgın hastalıklara karşı koruyucu mahiyette kullanıldığı anlaşılmıştır” (3, 4, 5).

Yumuşak ve yakıcı lezzetinin az olması nedeniyle tedavide ekseriya Kırmızı soğan (Tatlı mor-kırmızı soğan, Lakerda soğanı) kullanılır. Bu soğanın şekli yuvarlak ve basıktır. Kabuğunun rengi mor-kırmizidir. Etinin rengi açık mor ve lezzeti tatlıdır. Bu nedenle çiğ olarak kolaylıkla yenebilir. Dokusu gevşek olduğundan uzun zaman dayanmaz. Az miktarda Bandırma, Kapıdağ yarımadası ve Adapazarı civarında yetiştirilmektedir. Diğer soğanlardan daha pahalı olarak satılmaktadır (6).

Soğan tohumu (Karaca, Karatohum), cinsel kudreti arttıran bazı macunların terkibine girer. Soğan kabuğu, yün ipliklerin boyanmasında halen de kullanılmaktadır.

Kullanılış şekli: Haricen, çıbanları olgunlaştırmak için, külde pişirilmiş soğan ezilerek çıbanın üzerine sanlın Dahileri taze ve çiğ olarak yenir (günde 2-6 baş). Kolaylıkla almması için şaraplı bir preparat hazırlanır. 300 gr soğan başı rendelenir, 600 gr şarapta ezilir, üzerine 100 gr bal ilave edil-

dikten sonra, hergün bir miktar içilir.

Türkiyede 100’den fazla Allium (Yabani soğan) türü bulunmaktadır (7).

Bunlardan bazıları Körmen, Kömüren, Köpek sarımsağı, Köpek soğanı gibi isimlerle tanınmakta ve sebze olarak kullanılmaktadır. En önemlileri aşağıya çıkartılmıştır.

A. akaka Gmelin: Doğu Anadolu dağlarında yetişir. Çaprakları ve yumrusu Erzurum ve Van bölgelerinde, soğan ‘yerine kullanılır.

A. aîroviolaccum Boiss. (Sirmo): Doğu Anadolu bölgesinde yetişir ve Van’da yapılan otlu peynir’in içine girer.

A. ampeloprasum L. (Kaya sanmsağı): Genç yapraklan sarmısak yerine kullanılır.

A. macrochaetutn Boiss. et Hausskn. (Kaya sarımsağı): Adana ve Maraş bölgelerinde soğanları sarmısak yerine kullanılmaktadır.

A. macrochaetum Boiss. et Hausskn. subsp. lun-celianum Kolim.: Tunceli ile Ovacık arasındaki dağ ormanlarında yetişir. Yumruları sarmısak yerine kullanılmaktadır.

A. rotundum L.: Adana, Antalya, Mersin ve Sivas bölgelerinde “Körmen” ismiyle tanınır ve kullanılır._ ., ., ^

A. schoenoprasum L.: Van ve Hakkâri dağlarında yetişir ve yaprakları soğan yerine kullanılır.

A. scorodoprasum L. (Taş sarımsağı): Genç yaprakları soğan yerine kullanılır.

A. subhirsutum L.: Batı Anadolu (Marmaris) bölgesinde “Körmen” ismiyle tanınır. Genç yaprak ve gövdeleri börek yapımında kullanılır, Bu bölgede “Körmenli börek” çok meşhurdur.

A. trifoliatum Cyr.: Batı Anadoluda “Keçi kör-meni” ismiyle tanınır. Pazarlarda satılır (İzmir) ve yaprakları soğan yerine kullanılır.

A. vineale L.: Van bölgesinin sulak çayırlarında yetişir. “Sirmo” ismiyle tanınır ve bu bölgede yapılmakta olan otlu peynir’in içine konulur.

i -Soylu, S.: Önemli bir yiyecek: Acı soğan üstüne – Türk Foiklor Araştırmaları 15 (290): 6753 (1973).

2-Keops piramidi M. Ö. 2800 yıllarında yapılmıştır.

3  -Böttcher, H.M.: Wunderdrogen, Die abenteuerüche Geschichte der Heilpilze, 35, 41 München-Zürich (1963). ‘

4  -Terzioğlu, A.: İlk Budist, Hıristiyan, İslâm hastaneleri ve birbirleriyle olan ilişkileri – VII. Türk Tarih Kongresi, Bildiriler 1:

299(1972).

5-    Bois, D.: Lcs pliintes uHmemaires 1:500, Paris (1927). 

6-    Ekinci. S.: Özel sebzecilik 61, istanbul (1976).Baytop, T. and Mathew, B.: Bulbous plants oî’Turkey 52, London (1984).

A. zebdanense Boiss. et Noe: Toros dağlarında yetişir. “Geyik körmeni” ismiyle tanınır ve yaprakları soğan yerine kullanılır.