Müshil ve idrar arttırıcı etkilere sahip olmakla beraber bugün Anadoluda bilhassa kumaşları sarı renge boyamakta kullanılmaktadır.

Diğer isimler: Cebelinindi, Gence, Geneç.

1  – Akıncı, H.A.. ve ark.: Şarkta ziraatın inkişaf tarihi ve amilleri – Türk Tarihinin Anahatlan, seri İH, No. 10, İstanbul (1936).

2 – Ahmet Refik (Altınay): Hicri on ikinci asırda İstanbul hayatı 83, İstanbul (1930).

3 – Ahmet Refik (Altınay) : Eski İstanbul 39, İstanbul (1931).

4  – Mongeri, L.: Etudes sur l’alienation mentale en Orient, cause de la folıe – l’esrar – Gazette Medicale d”Orient 8: 69 ve 102

(1864).

5 – Broüeau*, R: Hachich, Herbe de folie et de reve 47, Paris (1934).

6  – Evliya Çelebi: Seyahatname (Türkçeleşüren Z. Danışman) 2: 284, İstanbul (1969).

7  – Muallim Şövalye Hasan Bahri: Esrarkeşler, İstanbul (1915). Bu kitap Süha Unsal tarafından bugünkü dile çevrilerek 1997

yılında Ankara’da yayınlanmıştır.’

9 – Dcnıirhan, A.: aynı yayın.

S. dulcamara L. (Yabanyasemini) türünün kurutulmuş dallarıdır. Bu tür çok yıllık, tırmanıcı ve mor çiçekli bir bitkidir. Bilhassa gölgelik ve sulak yerlerde ve çit kenarlarında yetişir. Anadoluda yaygın olmakla beraber bilhassa Kuzey Anadolu bölgesinde bulunur.

GHko alkaloitler (Solaanin ve diğerleri) taşımaktadır (1).

İdrar arttırıcı, hafif uyutucu ve ağrı kesici, terletici, balgam söktürücü ve hafif müshil etkilere sahiptir, înfusyon (% 1-3) günde 2-3 bardak içilir.

Diğer isimler: Kıryasemini, Sofur, Tilkiüzümü,

Yabanasması.

Jasminum officinale L. (Beyaz yasemin) (Ole-aceae) (Adi yasemin) türünün çiçekleridir. Bu tür yapraklan karşılıklı ve 5-9 yaprakçıkh, çiçekleri beyaz renkli ve kuvvetli kokulu olan tırmanıcı bir bitkidir (Resim: 45). Vatanı Batı Asya olmakla beraber Akdeniz bölgesi ülkelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Çiçekleri uçucu yağ taşır. Bu yağda jasmon, linalol, geraniol ve bilhassa benzil asetat (% 45-75) bulunmaktadır. Uçucu yağ bilhassa parfümeri endüstrisinde kullanılır. Çiçeklerinden hazırlanan infusyon (% 5) dahilen göğüs yumuşatıcı, sinir yatıştırıcı ve kabız olarak kullanılmaktadır. Çiçekler koku vermek için çaya da katılmaktadır.

Sigara içmekte kullanılan yasemin ağızlıklar bû türün dallarından yapılmaktadır. Yasemin ağızlık yapmakta kullanılan dallar Çoruh nehri vadisindeki bazı köylerde (Artvin yakınındaki Fıstıklı köyü) elde edilmektedir,

Osmanlı döneminde İstanbul bahçelerinde bol miktarda yetiştirilir ve çiçeklerinin 6 hafta zeytin yağı içinde tutulması ile elde edilen karışım, haricen sinir ağrılarına karşı friksiyon şeklinde, kullanılırdı.

Diğer isimler: Türk yasemini.

/. grandi/lorum L. (İtalyan yasemini): Vatanı Hindistan dağları olan bir türdür. Çiçekte kalİks parçalarının kaüks tübünün İki misli uzunlukta olması ile yukarıdaki türden ayrılabilir. Memle

Arum italicum Miller ve buna yakın türlerin (Araceae) kurutulmuş yumrularıdır. Arum türleri genellikle 30-50 cm yükseklikte, çok yıllık, yumru-lu ve otsu bitkilerdir. Yapraklar ok biçiminde, uzun saplı ve koyu yeşil renkli. Çiçekler özel bir çiçek durumu meydana getirirler. Bu durumda dişi çiçekler altta, erkek çiçekler ise üstte bulunur. Çiçek durumu külah biçiminde bir yaprak (spata) ile sarılıdır. Meyvalar sonbaharda olgunlaşır. Bezelye tanesi büyüklüğünde ve kırmızı-tunıncu renklidir. Birçoğu bir arada, mısır koçanını andırır bir durumda toplanmışlardır.

Türkiye’de 10 kadar Arum türü bulunmaktadır. Başlıca türler şunlardır: A. dioscoridis Sm. (Muğla, Antalya bölgesi), A. italicum Miller (Karadeniz bölgesi) ve A. orientale Bizb. (Karadeniz bölgesi ve Batı Anadolu).

Bileşim : Taze yapraklar ve yumru zamk, müsi-laj, nişasta, saponin ve bir alkaloit (konisin) taşımaktadır. Kurutulmuş yaprak ve yumrulardaki saponin ve alkaloit oranı eser miktardadır.

Etki ve kullanılış: Taze yapraklar ve yumru, hayvanlar ve insanlar için zararlıdır. Hayvanlar bu bitkinin yapraklarını yemezler. Kurutulmuş ve suda kaynatılmış yumruların zehirliliği bulunmamaktadır. Bu nedenle bazı yörelerde bu bitkinin yumrula-

rı gıda olarak kullanılmaktadır (1). Kurutulmuş yumrular dahilen balgam söktürücü ve müshil, taze yapraklar ve taze yumrular haricen çıban açıcı, yara iyi edici (basura karşı) ve kanı cilde toplayıcı olarak kullanılır.

Kullanılış şekli: Dahilen kuru yumru günde 1-2 gr, infusyön hâlinde verilir. Haricen taze yaprak veya taze yumrudan kesilmiş olan dilimler, yara iyi edici olarak, cilt üzerine konulur ve sık sık değişti-

_erilir.

, …^’- V. Basura karşı kurutulmuş yumru veya meyvalan

(Yılanboncuğ’u adı verilir) toz edilir, kakao yağı yardımıyla süpposituvar (şaft) haline getirilir ve elde edilen süpposituvar makata konulur. – – –

A. dioscoridis Sm. Güneydoğu Anadolu bölgesinde (Adana, Gaziantep, Urfa) “Gavurpancarı, Sarmalık veya Yılanpancan” ismiyle tanınmakta ve yapraklan sebze olarak kullanılmaktadır.

Sebze olarak kullanmak için yapraklar önce kaynar suda haşlanmakta ve haşlama suyu atılmaktadır. Bu şekilde zararlı maddelerinden kurtarılmış olan yapraklar ile et dolması yapılmakta veya kıyılarak özel yemekler hazırlanmaktadır.’Adana bölgesinde bu türün yapraklan ile hazırlanan bir yemeğe “Tırşık” ismi verilmektedir.

Toksikolojik etki: Arum türlerinin taze yaprak, meyva ve yumruları insanlar ve hayvanlar için tehlikeli ve zehirlidir. Zehirlenmeler ölüm ile sonuçlanabilir. Taze bitkiyi yiyenlerde ağız ve boğazda yanma hissi, dil şişmesi, mide ağrıları, kusma, ishal, gözbebeği genişlemesi ve kalp atışlarında intizamsızlıklar görülür.

Arisarum vulgare Targ.-Tozz. (Yllanekmeği): Yapraklar mızrak biçiminde, çiçek durumu ilkbaharda meydana gelir. Akdeniz bölgesine yayılmıştır.

Biarum boveİ Blume: Yapraklar mızrak biçiminde, çiçek durumu sonbaharda meydana gelir. Güney Anadolu bölgesine yayılmıştır.

1  – G. de Souhesmes: L’Arum iıalicum {Le pain des pauvres)  Gazette Medicale d’Orient 32: 9!

2 – Baytop, T.: Doğu Karadeniz bölgesi’nin tıbbi ve zehirli bitkileri  Herba Medica 5:3 (1999).

114 ve 146(1890).

B. tenuifolium (L.) Schott: Yapraklar mızrak biliminde, çiçek durumu yaz sonunda meydana gelir. Batı Anadolu bölgesinde yaygındır.

Dracuncıılııs vulgaris Schott (Syn: A. dracuncu-lus L.) (Yılanbıçağı): 100 cm kadar yükseklikte, jok yıllık otsu bir bitkidir. Yapraklar tabanda, uzun saplı, yaprak ayası daire biçiminde ve parçalı. Çiçek durumu ilkbaharda meydana gelir. Spata büyük, dış yüzü yeşil, iç yüzü koyu kırmızı renkli. Anadoluda yaygın bir bitkidir.

Yumruları (Radix Aronis vulgaris, R. Dracunculi) ve yapraklan (Folium Dracunculi), lapa halinde, haricen basur memelerine karşı kullanılır. Batı Anadoluda kökünün süt içinde tutulması ve sonra bu sütün içilmesi ile akrep sokmasına karşı bir yıllık bir bağışıklık elde edildiği söylenmektedir.

Helicophyilum rauwolfıi Blume: Yapraklar daire sekimde ve parçalı, çiçek durumu ilkbaharda meydana gelir. Güneydoğu Anadolu bölgesinde bulunur.

Yöresel isimler: Arımı türlerine Anadoluda “Yılanyastığı, Yılanbıçağı, Yılanekmeği, Buzağıotu, Filkulağı*” gibi isimler verilmektedir. Botanik kitaplarında bulunan “Danaayağı” İsmi Fransızcadan çeviri olup halk tarafından kullanılmamaktadır.

Avena sativa L. (Graminae) türünün olgun meyvalandır. Bu tür 50-150 cm yükseklikte, bir yıllık, otsu bir bitkidir. Bütün Avrupa ve Anadoluda birçok ırkları yetiştirilmektedir. Yabani yulaf (A.fatua L.) türünden elde edildiği sanılmaktadır.

Yulaf tanesi sabit yağ, azotlu maddeler ve karbonhidrat (% 60 civarında) taşımaktadır.

Orta çağdan beri gıda ve ilâç olarak kullanılmaktadır. Haricen yulaf lapası çıbanları olgunlaştırmakta kullanılır. Dahilen dekoksiyon (% 5) halinde, idrar arttırıcı, müshil, kuvvet verici ve yatıştırıcı olarak kullanılır.

Küçük çocuklarda ve hastalık sonlarında kuvvet verici olarak hububat dekoksiyonu çok başarılı olarak kullanılabilir. Hububat dekoksiyonu bir litre su içinde, herbirinden 2 çorba kaşığı olmak üzere, yulaf, buğday ve arpa tanelerinin bir arada kaynatılması ve süzülmesi ile elde edilir. Sıvı kısım bal ile tatlandırılarak çocuklara ve hastalara içiriür. Bu karışım çabuk bozulduğu için hergün yeniden hazırlanmalıdır.