Humulus lupulus L. (Cannabaceae) türünün kurutulmuş dişi çiçek durumlarıdır. Bu tür tırmanıcı, çok yıllık, dioik ve otsu bir bitkidir (Resim: 42). Yapraklar tam veya parçalı, kenarları dişli, saplı ve karşılıklı. Çiçekler yeşilimsi renkli. Kuzey Anadolu bölgesinde nadir olarak bulunur. Yol ve çit kenarlarında ve gölgeli çalılıklarda yetişir. Halen Tür-kiyede (Bilecik, Bursa), dişi çiçek durumlarını elde etmek için ekimi de yapılmaktadır (1)

Dış görünüş: Koni biçiminde, sarmışı yeşil veya sarımsı esmer renkli, kozalak görünüşünde ve 3-4 cm uzunlukta, dişi çiçek durumlarıdır.

Uçucu yağ, rezin, mum, tanen ve acı maddeler (a ve p acı asitler: humulon ve lupulon türevleri) (2) taşımaktadır. Türkiyede yabani olarak yetişen formların kimyasal yapısı henüz araştırılmamıştır.

Etki ve kullanılış: İştah açıcı, idrar arttırıcı, terletici, ateş düşürücü ve yatıştırıcı etkilere sahiptir. Etkili ve zararsız bir drogdur. Halen bilhassa bira imalinde kullanılmaktadır.

Kullanılış şekli: İştah açıcı ve idrar söktürücü olarak infusyon (% 1-2), yatıştırıcı olarak ise infus-yon (% 5), günde 2-3 bardak içilir.

Diğer isimler: Biraçiçeği, Mayaotu, Ömerotu, Sansarmaşık (İstanbul).

Muhtelif Smiiax türlerini {S.febhfuga Kunth, S, mcdica Schlecht. et Cham., 5. ornata Lam. ve di-ğerlerij’nin güneşte veya hafif ateş üzerinde kuru-f^uş kök ve rizomlarıHır Bu türler dikenli ve tır Amerika, Meksr t”:i ‘-e Brezilya’nın bataklık ormanlarında yetişmek tedirler.

1 – Flückiecr, F.-A. ve Hanbury, D.: Histoire des drogues d’origine vegetale 1:363 ve 2: 371, Paris (1878).

Dış görünüş: Genellikle kalem kalınlığında, .üzeri boyuna buruşuklu, grimsi esmer veya sarımtırak kırmızı renkli çubuklar veya parçalar halindedir. Üzerlerinde yan köklerin artıkları azdır. Kokusuz ve hafif acı lezzetlidir.

Halen Avrupa drog piyasasında Honduras, Jamaika ve Veracruz olmak üzere 3 cins saparna bulunmaktadır. Fiyatları hemen hemen birbirine eşittir. .

Bileşim: Nişasta, rezin ve saponin türevleri (sar-

saponin’ler) taşımaktadır.

Etki ve kullanılış: Terletici, idrar arttırıcı, kuvvet verici ve kan temizleyici özellikleri bulunmaktadır. Eskiden frengiye karşı kullanılırdı. Bugün bu şekildeki kullanılışı terkedilmiştir.

Kullanılış şekli; İnfusyon (% 2-5), günde 3 bardak içilir. Daha yüksek miktarlarda kusma ve ishal yapar.

5. aspera L. (Özdikenİ, Dikenli sarmaşık): 15 m kadar yükselebilen dikenli, tırmanıcı ve kışın yapraklarını dökmeyen bir bitkidir. Yapraklar ok veya mızrak biçiminde, derimsi, kısa saplı, kenarları dikenli. Meyva bir bezelye büyüklüğünde, olgunlukta kırmızı veya siyah renkli ve 3 tohumludur.

Köklerinde nişasta, şekerler, tanen ve bir saponin bulunmaktadır

Bu türün körpe sürgünleri Batı ve Güney Ana-doluda sebze olarak kullanılmaktadır. Genç sürgünler ilkbaharda toplanır ve demetler halinde pazarlarda satılır. Haşlandıktan sonra yumurta ile pişirilerek yenilmektedir.

S. CKcelsa L, (Anadolu saparnası): 20 m kadar bir boya ulaşabilen çok yıllık, dikenü ve tırmanıcı bir bitkidir. Yapraklar yuvarlak veya kısmen kalp biçiminde. Dikensiz veya kenarları küçük dikenli. Meyva 3 tohumlu ve kırmızı renklidir. Anadolu ve Balkanlarda yaygın bir türdür.

(1).

Tohumlarının üzerinde bulunan zar (arillus) “Gıcır” ismiyle tanınan ve elastikiyet vermek için sakız ile birlikte çiğnenen maddeyi verir

KÖrpe sürgünleri İstanbul pazarlarında satılır ve sebze qlarak kullanılır.

. Diğer isimlerr^’Dikenotu, Mehrocan, Melevcan. ÇÖPİÇİNÎ (Radix Chinae ponderosae):

S. chincı L, türünün kurutulmuş rizomlarıdır. Bu tür Çin, Japonya ve Hindistarida yetişen çok yıllık bir bitkidir.

Drog dış yüzü grimsi-ktrmızı ve parlak, iç kısmı ise pembemsi renkli olan, çok sert parçalar halindedir. Kokusuz ve hafif lezzetlidir.

Nişasta, rezin ve saponinler taşımaktadır

Romatizma ve nikriste ağrı dindirici, ekzema ve sifiliste kan temizleyici olarak büyük bir şöhrete sahiptir. Genellikle dekoksiyon (% 5) halinde kullanılır.

Bugün Türkiye’de nadiren bulunan bir drogdur. Osmanlı İmparatorluğu döneminde çok kullanılan bir ilâç ilkel maddesi idi (2).

._;. Diğer isimler: Çin saparnası.

Verbascum türlerinin kurutulmuş yaprağıdır. Drog grimsi yeşil renkli, sık tüylü, kokusuz ve lezzetsiz parçalar halindedir.

Saponinler, müsilaj, rezin ve acı maddeler taşımaktadır.

İnfusyon (% 2) halinde terletici, balgam söktü-rücü, yatıştırıcı, idrar arttırıcı ve kabız olarak kullanılır.

Diğer isimler: Ayıkulağı yaprağı, Devedili.

Aktarlarda, Sığırkuyruğu çiçeğinden daha çok, yaprağı bulunmaktadır. Her iki drog da hemen hemen aynı etkilere sahiptir. Bu nedenle biri diğeri yerine kullanılabilir. Zararsız ve etkili bir drogdur.

Türkiyede 230 kadar Verbascum türünün bulunduğu bilinmektedir (1). Bunlardan birçoğu Anado-luya has bitkilerdir. Henüz kimsayal yapıları ve farmakolojik etkileri karşılıklı olarak incelenmemiş itr.

Pistacia lentiscus L. var. latifolius Coss. (Syn: P. lentiscus var. chia Duharn.) (Anacardiaceae) türünün dal ve gövdesine yapılan yaralamalar sonucu elde edilen bir rezinadır. Bu tür 10 m kadar yükse-

lebilen ve kışm yaprak dökmeyen bir ağaçtır. Yapraklar çift tüysü ve 2-4 çift yaprakçıklı. Halen bilhassa Sakız adasında ve İzmirde Çeşme yarımadasının uç kısımlarında yetişmektedir (4).

Dış görünüş: Soluk sarı renkli, kolaylıkla kırıla-bilen parça veya damlalar halindedir. Özel bir kokusu ye tadı bulunmaktadır. Eter ve etanolde kolaylıkla çözünür.’^v

Bileşim: Rezin ve uçucu yağ {% 1-2) taşımaktadır.

Etki ve kullanılış: Eskiden balgam söktürücü olarak kullanılmıştır. Diş etlerini kuvvetlendirmek ve ağız kokusunu yoketmek için çiğnenir. Sığala yağı, zift, çam sakızı ve diğer maddeler ile birlikte Mısırda mumyaların hazırlarım asında kullanılmıştır.

Sanayide yapıştırıcı ve cila verici olarak, organik çözücülerdeki çözeltileri kullanılır.

Türkiyede kullanılan sakızın hemen tümü Yunanistan (Sakız adası)’dan getirilmektedir. Buna karşılık gereksinmemiz olan sakızı elde etmek için sakız veren Pistacia varyetesini Batı Anadoluda yetiştirmek mümkündür. Diğer taraftan Türkiyede bulunan diğer Pistacia türlerinden de sakız elde etmek olanakları araşıtırılmahdır. A.K. Yiğitoğlu 1941yıhnda bu konuda şunları yazmıştır (5):

sakız ihtiyacımızın yurt prmanlarından

karşılanması imkânları mevcuttur. Türkiyede büyük kıymetler kazandıracak olan sakız istihsali üzerinde ormancılığımızın durması lâzımdır”.

Diğer isimler: Damla sakızı, Mezeke sakızı, Mesteki, Sakızlık.

Bazı Cassia (Leguminosae) türlerinin kurutulmuş yaprakçıklarıdır. Bu türler genellikle 60-100 cm yükseklikte, sarı çiçekli, çift tüysü yapraklı ve çalı görünüşünde ağaççıklardır. Kuzeydoğu Afrika ve Arabistan bölgesinin yarı çöl ve dağlarında yabani olarak yetişmektedir. Drog halen aşağıdaki iki türden elde edilmektedir:

C. acutifolia Del.: Sudan ve Kartum bölgesinde yabani olarak yetişir. Bu türden elde edilen drog İskenderiye sinamekisi (Folium Sermae alexandri-nae) ismini alır. Yaprakçıklar 2-4 cm uzunluk ve 0.5 cm kadar genişlikte, grimsi yeşil renkli ve her iki yüzde de ince tüylüdür. Bu tip drog genellikle yaprak parçalarından ibarettir.

C. angustifolia Vahi.: Arabistan ve Somalide yabani olarak bulunur. Halen bilhassa Hindistanda yetiştirilmektedir. Bu türden elde edilen drog Hindistan

1 -Dorvault. F: L’OtTicine, re’pertoıre general de phurmade pratique 1601, Paris (1945).

2 -Gürgen. A.R.: Türkiye zehirli nebatlarının en ehemİyetlileri üzerine kimyevi araştırmalar – Ankara Y. Zir. Enst. Çalışmalar,

sayı 138, Ankara (1943).

3 -Anıl, H.: Cyclamen neapolitanum Ten. saponinlerinin yapısı – Doğa Bilim Dergisi I: 148 (1977).

4 -İpekoğlu, F.: Kırmenekşe.si (Topalak) – İnhisarlar Tütün Enst. Rap. 2: 81 ([938).

5  -Buykal. (.: “Buhur suyu” ve “Kırmız” imali hakkında – Türk Tıb Tarihi Arşivi 6(19): 16 (1942).

6-Sııundcrs, D.E.: Cyclamen, The genus in the wildanücuHivatiorı, London (1975).

sinamekisi (F. Sennae Tinnevelly) ismini alır. Yaprakçıklar 3-5 cm uzunluk ve 0.7-0.8 cm genişlikte, sarımsı yeşil renkli ve hemen hemen tüysüzdür. Drog genellikle tam yapraklardan meydana gelir. Türkiye piyasasında bu tip sinameki yaprağı bulunmaktadır.

Etki ve kullanılış: Etkisi kalın barsak üzerine olan kuvvetli bir müshildir. Tıbbi dozlarda, karın ağrısı yapmasına karşılık, mide bulantısı ve kusma yapmaz 1-2 gr, 6 saat sonra, sancı ile amel verir 4-5 gr, ilk ikisi katı ve diğerleri sıvı olmak üzere birkaç ishal verir. Daha yüksek miktarlarda (10 gr) bulantı ve kusma yapar. Memleketimizde çok kullanılan etkili bir müshildir.

Diğer isimler: Yaprak sinameki. ‘ SİNAMEKİ MEYVASI (Fructus Sennae):

Sinameki yaprağı elde edilen Cassia türlerinin kurutulmuş meyvasıdır. Meyva 3-6 cm uzunluk ve 2-2.5 cm genişlikte olup 6-10 tohum taşır. Esmer veya yeşilimsi esmer renklidir.

Bileşim sinameki yaprağınınkine benzer. Müs-hil olarak infusyon (% 2-5) 2-3 su bardağı içilir.

Diğer isimler: Alman sinamekisi, Erkek sinameki, Kara sinameki.