‘Silybum marianum (L). Gaertner (Syn: Carduus marianus L.) (Compositae) türünün çiçekli dallandır. Bu tür 30-100 cm yükseklikte, gövdesi köşeli, seyrek tüylü, 1-2 yıllık otsu bir bitkidir. Yapraklar soluk yeşil renkli, beyaz damarlı, kenarları derin dişli ve dikenli. Çiçekler baş şeklinde bir arada, mor (nadiren beyaz) renkli. Meyva 7 mm kadar uzunlukta, esmer renkli, uç kısmında 15 mm kadar uzunlukta, düşücü ve beyaz renkli bir tüy demeti bulunur. Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde yaygın bir türdür. Yol ve tarla kenarları ve boş tarlalarda yetişir.
Bitki tanen, rezin, uçucu yağ ve acı maddeler taşımaktadır. Meyvada sabit yağ (% 25-30), nişasta, tanen ve flavonolignan türevi bileşikler (Silibin, Silidianin, Silikristin ve diğerleri) bulunmaktadır (1-5).
Toprak üstü kısmı idrar arttırıcı, ateş düşürücü, romatizma ağrılarını azaltıcı, yatıştırıcı ve iştah açıcı olarak etkilidir. Infusyonu (%5) yemeklerden önce bir bardak içilerek kullanılır.
Meyvalan, aktarlarda “Devedikeni tohumu” (Semen Cardui mariae) ismi altında satılmaktadır. Karaciğer hastalıklarına karşı ve safra arttırıcı olarak tozu bal ile karıştırılarak veya meyvalardan hazırlanan dekoksiyon (%5) kullanılmaktadır.
Son yıllarda silymarin (flavolignan karışımı) taşıyan hazır ilâçlar, dış ülkelerde, fazla aîkol kullanmaktan ileri gelen karaciğer hastalıklarına karşı kullanılmaya başlanmıştır.
Gövdesi kabuğu1 soyulduktan sonra, taze olarak yenir.
Bkz. Kenger sakızı.
Diğer isimler: Akkız, Devedikeni, Deve kengeri, Kengel, Kıbbun (Antakya), Meryerriana dikeni, Sütlükengel, Şevkülmeryem, Uslu Kenger.
Onopordon tauricum Willd. (Eşekdikeni): Meyvalar aktarlarda “Devedikeni tohumu” ismi altında satılır ve karaciğer hastalıklarına karşı kullanılır.
O. acanthium L. (Kocabaş)::
Çiçekli dallar ve kökü idrar arttırıcı, ateş düşürücü, midevi ve iştah açıckolarak, dekoksiyon halinde (% 2-5), kullanılmaktadır,
Anadoluda yaygın olan S. maculatus L. türü de aynı maksatlar için kullanılmaktadır.
1- Wömel, A. ve Ceylan, A.: Untersuchungen iiber Wirkstoffgehalt und Ertrag von Mariertdistel Herkünften (Siiybum marianum Gaertn.) bei Anbau İm Ege Gebiet Uluslararası Tıbbi Bitkiler Koliogiumu, bildiriler 76, İzmir (1975).
2 – Hölzl, J.: Abhangigkeit der Wirkstofr”zusammensetzung bei SHybum marianum von ökologischen Faktoren und Herkünften
Uluslararası Tıbbi Btikiler Koilogiumu, bildiriler 81, İzmir (1975).
3 Vömel, A. ve ark.: Der Feît-und Flavonoidgehait der Früchte von Siiybum marianum Gaertn. unter extrem variierten
ökologischen Bedingungen Zeitschrift fürAcker und Pfanzenbau 144: 90 (1977).
4 – Meriçli, A.: Süybum marianum in derTürkei İst. Ecz. Fak. Mecm. 19: 57 (1983).
5 – Meriçli, A.ıTürkiye’nin değişik bölgelerinde yetişen Siiybum marianum türlerinin meyvâianmn fiavonölignan bileşikleri
yönünden incelenmesi Doğa Bilim Derg. 8 (2): 203 (1984).
tını 1934 yılında almıştır (1).
Bu hazır ilacın tarifnamesinde etkili maddenin Carduus marianus L. Silybum marianum (L.) Gaertner) bitkisinden hazırlanan sıvı hulasa olduğu kayıtlıdır. Bu ilaç zamanla halk arasında, taş düşürücü olarak belirgin bir üne kavuşmuştur.
1979 yılında yaptığımız bir incelemeyi açıklığa kavuşturmak amacıyla bu müstahzar ilacın hazırlandığı bitkinin bir örneğini istedik. Dr. Cemil Şener Laboratuvarı tarafından gönderilen örnek (İSTE 43.448) Prof. Asuman Baytop tarafından Scolymus hispanicus L. olarak tayin edilmiştir (2).
Bu durum ilk tayinin hatalı olduğu ve ilacın yanlış bir bitki adıyla tedavi alanına çıkartıldığını göstermektedir.
Etkili hulasanın elde edildiği bitki yanlış isimlendirilmiş olsa da bu müstahzar, yerli bir bitkiden hazırlanan ve 60 yıl süreyle tedavi alanında kalan, nadir bitkisel yerli ilaçlardan biridir (3).
Manisa’da bir laboratuvar (Dr. Cemil Şener Laboratuvarı) kurarak, hakiki yerli bir bitkisel müstahzar hazırlayarak, halk sağlığına yardım etmiş olan Dr. Cemil Şener’i saygı ile anıyoruz. Bkz. Halile.
At’ractylis gummifera L. (Syn: Carlina gummifera (L.) Less.) (Beyaz devedikeni):
Kökler inulin ve atractilin isimli bir glikozit taşır. Bu glikozitte şeker olarak glikoz bulunur. Agli-kon kısmı diterpen yapısındadır.
Bu türün kökleri (Radix Carlinae gummiferae) eskiden Arap hekimleri tarafından, bilhassa haricen, yara iyi edici olarak kullanılırdı. Dahilen kullanılamaz, çünkü çok zehirlirdir. Yanlışlıkla yenmesi sonucu bazı zehirlenmelere rastlanılmaktadır.
Diğer isimler: Beyaz kurtluca.